به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و چهل و دومین نشست از سلسله نشست‌های این مؤسسه، با همکاری فرهنگستان هنر و معاونت پژوهشی دانشگاه شهید بهشتی، در قالب وبینار و با موضوع «رونمایی از کتاب نقد و بررسی نگاره‌های خمسۀ نظامی گنجه‌ای» روز یکشنبه ۲۳ آذرماه ۱۳۹۹ برگزار شد.
در این نشست علمی برخط، مسعود ناصری، مدیرکل امور هنری فرهنگستان هنر، اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب و استاد پژوهشگر در فلسفه و فرهنگ اسلامی، مهدی حسینی، عضو پیوسته فرهنگستان هنر، بهمن نامورمطلق، دبیر همایش علمی خمسه‌نگاری فرهنگستان هنر و علی‌اصغر میرزایی مهر، دانشیار دانشگاه علم و فرهنگ، استاد پژوهشگر و مؤلف کتاب به ایراد سخنان خود پرداختند.
در ابتدای نشست مسعود ناصری، مدیر این نشست پژوهشی، با این مصرع از نظامی -بسم الله الرحمن الرحیم / هست کلید در گنج حکیم- سخن آغاز کرد و ضمن معرفی سخنرانان به توضیحی درباره ویژگی‌های کتاب مذکور پرداخت و گفت: نسخه‌ای که در این کتاب به آن پرداخته شده، مربوط به تاریخ ۹۶۸ هجری قمری و البته در دوره صفوی و در عهد شاه‌تهماسب کتابت و مصور شده است. عنوان دقیق کتابی که امروز رونمایی و نقد و بررسی می‌شود؛ نقد و بررسی نگاره‌های خمسۀ نظامی گنجه‌ای قاسم‌علی‌سلطان ۹۶۸ قمری است.
وی به معرفی بیشتر این کتاب پرداخت و افزود: محقق و مؤلف کتاب، دکتر علی‌اصغر میرزایی مهر است. کتاب در قطع رحلی بزرگ و با کاغذ گلاسه در ۱۷۰ صفحه و با تیراژ محدود به تازگی چاپ و منتشر شده است. متولّی و ناشر کتاب، مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب است که با مشارکت مؤسسه فرهنگی هنری حکیم نظامی تبریز اقدام به چاپ و انتشار آن کرده‌اند.
مسعود ناصری درخصوص چگونگی برگزاری این نشست توضیح داد: این جلسه به صورت مشترک توسط فرهنگستان هنر، مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و گروه وبینار دانشگاه شهید بهشتی برگزار می‌شود.
این کتاب دربارۀ نسخه‌ای است که اصل آن در بخش شرقی کتابخانۀ ملی پاریس به شماره ۱۹۵۶ نگهداری می‌شود. خمسه مذکور دارای ۶۳ نگاره و تصویر است. دربارۀ نقاش و تعداد نقاشان نسخه، گمانه‌های مختلفی وجود دارد؛ ولی نام آقابهرام افشار و بهرام‌قلی افشار در ذیل دو نگاره آن خوانده شده است و بانی و سفارش‌دهنده آن، حاکم وقت شوشتر به نام قاسم‌علی‌سلطان در نسخه آمده است.
در ادامه این نشست مجازی، سید مهدی حسینی، عضو پیوسته و عضو گروه تخصصی هنرهای تجسمی با اشاره‌ای کوتاه درباره اصل نسخه به تشریح ادوار نگارگری پرداخت و گفت: خمسه نظامی گنجوی یکی از ارزشمندترین آثار ادب فارسی است که بر پایه آن، آثار ادبی و هنری بسیاری خلق شده‌اند. بعد از شاهنامه فردوسی، مهم‌ترین متنی که به بیشترین دفعات خوش‌نویسی و نگارگری شده است، خمسه نظامی اثر حکیم نظامی گنجوی از شعرای نامدار قرن ششم هجری قمری است.
وی در همین زمینه ادامه داد: هنگامی که نگاره‌ها را در نسخ مختلف مورد بررسی قرار می‌دهیم، متوجه خواهیم شد که برخی از نگاره‌ها در ادوار مختلف تکرار شده‌اند. به عنوان مثال نگاره معراج حضرت رسول اکرم(ص)، در دوره ایلخانی، در معراج‌نامه احمد موسی یا جامع التواریخ خواجه رشیدالدین (بخش مربوط به قصص‌الانبیاء)، خاوران‌نامه در دوره مکتب شیراز ۲؛ معراج‌نامه شاهرخی در دوره تیموری و فالنامه شاه‌تهماسبی در دوره صفوی هرکدام نگاه مخصوص به خود داشته‌اند.
عضو پیوسته فرهنگستان هنر درباره نسخه خمسه نظامی گنجه‌ای؛ قاسم‌علی سلطان (۹۶۸ ه.ق) افزود: درباره خوش‌نویسی این کتاب صحبتی به میان نیامده اما در برخی از نگاره‌ها اسامی از نگارگران به چشم می‌خورد. اگرچه این نسخه به لحاظ نگارگری با دیگر نسخ قابل قیاس نیست، اما در تاریخ نگارگری ما نقش بسیار مؤثر داشته است.
وی در پایان سخنان خود به نقد برخی از واژه‌ها پرداخت و خاطر نشان شد: برخی از واژه‌هایی که در کتاب نقد و بررسی خمسه نظامی گنجه‌ای؛ قاسم‌علی سلطان (۹۶۸ ه.ق) به کار رفته می‌بایست اصلاح شود. چراکه ضروری است از واژه‌های تخصصی در هر زبان استفاده شود. به عنوان مثال به جای واژه «کادر» از «جدول»، به جای واژه «پلان» از «طراح بنیادین»، به جای واژه «بالکن» از «اشکوب» یا «بالا خانه»، به جای واژه «عمامه» از «دستار»، به جای واژه «سمبلیک» از «نمادین» می‌بایست استفاده شود یا اینکه چرا به جای تنبور نوشته شده طنبور که باید مورد بررسی قرار گیرد.
یکی دیگر از ایرادات وارده عدم استفاده از منابع خارجی است یا اشتباهات تایپی که در برخی از جاها مشاهده می‌شود و می‌بایست در نسخههای بعدی اصلاح شود. اما صرف‌نظر از اصلاحات، این کتاب دارای اطلاعات ارزشمندی است که می‌تواند منبع غنی برای هنرجویان و پژوهشگران باشد.
در ادامه این نشست، اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و استاد پژوهشگر در فلسفه و فرهنگ اسلامی، دربارۀ فعالیت‌های مؤسسۀ میراث مکتوب در حوزه نظامی‌شناسی، گفت: مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب بیشتر فعالیت‌هایش در حوزۀ متن‌شناسی، متن‌پژوهی و تصحیح متون است. مجموعۀ چهار جلدی خمسۀ نظامی که اخیراً منتشر کردیم، جزو اولین کارهای نفیس مؤسسه است که متأسفانه به داستان کرونا برخورد کرده و آن‌طوری که شایسته بود، کار دلچسب ما نشد؛ ولی تجربه جالبی بود. ما طبق برنامه‌ای، حدود بیست اثر از خمسۀ نظامی، نظامی‌شناسی و آثار مربوط به کسانی که دنباله‌روی نظامی بودند را در کار مؤسسه قرار دادیم. حتی فهرست کتاب‌شناسی برخی از این خمسه‌ها هم در داخل، شبه‌قاره، حوزه ماوراءالنهر و کشورهای آسیای مرکزی انجام شده و درحال انجام است.
وی در ادامه سخنان خود به معرفی کتاب مذکور و مشکلاتی که در راه چاپ و انتشار آن به وجود آمد پرداخت و افزود: این کار نظامی‌شناسی پروژه‌ای است که با همکاری مؤسسه فرهنگی حکیم نظامی تبریز شروع شد. در این پروژه قرار بود با تیراژ دو هزار و با همکاری دو ناشر دیگر، چهار اثر را به صورت افست چاپ کنیم، ولی به دلیل مشکلات و گرانی ارز و مسائل دیگر ناچار شدیم برای انجام تعهد خود، کتاب را به صورت دیجیتال منتشر نماییم.
دکتر ایرانی به تشریح برخی از نسخههای خمسه نظامی، چاپ شده در میراث مکتوب پرداخت و ادامه داد: اولین نسخه منتشر شده از میراث مکتوب، مربوط به نسخه ۹۸۵ کتابخانه ملی پاریس با مقدمه‌ای ۶۰ تا ۷۰ صفحه‌ای از علی صفری آق قلعه، نسخه‌شناس و پژوهشگر، است که این اثر سه نگاره و پنج قطعه دارد و در دستگاه سلطان حسین انجام شد.
نسخه دیگر خسرو و شیرین نظامی است که این نسخۀ مصور به خط ازهر تبریزی در سدۀ نهم است و در کتابخانه منچستر انگلستان نگهداری می‌شود و جزو آثار مکتب هنری تبریز است. سومین نسخۀ منتشر شده، همین کاری است که آقای میرزایی مهر انجام دادند که حدود هفتاد نگاره دارد و این کتاب، از نظر توصیف با کیفیت‌تر و قابل قبول‌تر و قابل استفاده‌تر است.
وی در پایان سخنان خود به توضیح درباره کتاب نقد و بررسی نگاره‌های خمسه نظامی گنجه‌ای؛ قاسم‌علی سلطان (۹۶۸ ه.ق) پرداخت و افزود: نسخه‌شناسی و خط‌شناسی و توضیحات دربارۀ هر نگاره جزو ویژگی‌های کار میزایی مهر است و خوشبختانه به‌طور شایسته‌ای کار چاپ شده و امیدواریم بتوانیم در شرایط بهتری این کتاب‌ها را به صورت افست چاپ کنیم. زیراکه مجموعۀ ارزشمندی است. آثار خمسه جزو افتخارات فرهنگ و هنر ایران است و امیدواریم این توفیق را داشته باشیم تا حدود بیست اثری که به این صورت تقریبی شناسایی شده‌اند؛ در مجموعه مشارکت‌ها در آینده، منتشر شوند.
در ادامه این نشست مجازی، بهمن نامور مطلق، دبیر همایش علمی خمسه‌نگاری فرهنگستان هنر، از دیگر سخنرانان نشست، به تقدیر و سپاسگزاری از عوامل انتشار کتاب مذکور پرداخت و گفت: نخست درمورد خود کتاب صحبت می‌کنم: اگر راجع به چاپ کتابی با عنوان نقد و بررسی نگاره‌های خمسۀ نظامی گنجه‌ای قاسم‌علی‌سلطان صحبت کنیم؛ اول باید تشکر کنیم از همه کسانی که در شکل‌دادن به کتاب و چاپ و نقد کتاب زحمت کشیدند و این موقعیت را به وجود آوردند که ما یکی از گمشده‌های فرهنگ خودمان را پیدا کنیم و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهیم و دوباره این فرهنگ از دست‌رفته را به دست بیاوریم و چه‌بسا که این آثار اگر کم‌کم چاپ شوند؛ هویت مستقل ما را شکل می‌دهند.
وی در ادامه سخنان خود به شرح این کتاب پرداخت و گفت: ما می‌توانیم در چهار لایه مختلف این اثر را مورد بررسی قرار بدهیم. اول لایۀ شعری آن است. دوم لایۀ نگاره و خوش‌نویسی است. یعنی چیزی که حدود چهارصد سال بعد نوشته شده. لایۀ سوم، همین کتابی است که امروز رونمایی شد و لایۀ چهارم توضیحات و نقدهای آقای دکتر میرزایی مهر است و من سعی می‌کنم این چهار لایه را از هم جدا کنم.
دبیر علمی همایش «خمسه‌نگاری؛ بازنمود خمسه در هنر» به شرح نگاره‌های خمسه نظامی که تاکنون مورد پژوهش قرار داده است، پرداخت و ادامه داد: مخزن الاسرار پنج نگاره، خسرو و شیرین دوازده نگاره، لیلی و مجنون ده نگاره، هفت‌پیکر هفده نگاره، شرف‌نامه چهارده و اقبال‌نامه پنج نگاره دارد. بسامد این نگاره‌ها را از نظر موضوعی، داستانی و روایی بررسی کردم. نوزده نگاره به داستان اسکندر مربوط می‌شود. هجده نگاره به داستان بهرام گور؛ دوازده نگاره به داستان خسرو و شیرین و ده نگاره به لیلی و مجنون مربوط می‌شود. مخزن‌الاسرار هم یک نگارۀ سلیمان، یک نگارۀ انوشیروان و یک نگاره فریدون دارد.
رئیس دانشگاه هنرهای اسلامی- ایرانی استاد فرشچیان در ادامه به شرح بسامد موضوعی نگاره‌های خمسۀ نظامی پرداخت و گفت: قصدم از این تقسیم‌بندی این بود که بگویم بیشترین نگاره‌ها متعلق به داستان اسکندر است. بسامد اسکندر به اندازه هیچ کدام از بقیه نیست. نکته دیگر این است که جاهایی، بین نظام نشانه‌ای کلامی و نظام نشانه‌ای تصویری ارتباطی نمی‌بینیم. از جمله؛ وقتی در هفت‌پیکر راجع‌به بهرام در کاخ خورنق صحبت می‌شود، می‌بینیم که تصویر و نظام کلامی فرق دارند و یا وقتی که صحبت درباره دیدن جامِ جم توسط اسکندر است، باز نقاش ما را نااُمید می‌کند. برخی جاها نیز نظام نوشتاری و خوش‌نویسی بر خودِ اصل نگاره می‌چربد و غلبه می‌کند و گاهی نظام تصویری غلبه دارد.
علی‌اصغر میرزایی‌مهر، دانشیار دانشگاه علم و فرهنگ، استاد پژوهشگر و مؤلف کتاب، آخرین سخنران نشست علمی بود که سخنان خود را با ابیاتی از نظامی آغاز کرد و گفت: این کتاب منبعی برای دانشجویان و پژوهشگران است که بتوانند در شاخه‌های مختلف بررسی و تحقیق کنند. در حال حاضر نسخه‌ای به گنجینۀ گران‌بهای نسخههای ما اضافه شد؛ پس ما می‌توانیم به مباحث کلان‌تر فرهنگی و مثل اینکه چرا باید تعداد نگاره‌های مربوط به اسکندر بیشتر باشد، بپردازیم.
وی در توضیح بیشتر کتاب یادآور شد: این نسخه همچنان که در خود مقدمه مبسوطش آمده، شاهانه و سلطنتی نیست و اصلاً زمانی تولید شده که شاه‌تهماسب از هنر و هنرمندان دل بریده بود؛ یعنی سال ۹۶۸ هجری قمری. البته این مقطع تاریخی از نظر تاریخ نقاشی می‌بایست مورد بررسی قرار گیرد. یعنی به لحاظ شرایط عمومی مراکز هنری، حامیان هنر و شهرهایی با سابقۀ کتاب‌آرایی چه موقعیتی داشتند؟
این اثر نسبت به روزگار خودش نسخه فوق‌العاده‌ای است. این که این نسخه سلطنتی نیست؛ نه تنها از امتیاز آن نمی‌کاهد، بلکه آن را برای مطالعه مراکز درجه دو کتاب‌آرایی ما کاملاً شاخص می‌کند. باید بگویم کتابی هم‌طراز این اثر که مربوط به تولیدات محلی باشد، به‌ندرت می‌شناسم.
مؤلف و پژوهشگر این کتاب سپس درباره ارزش مراکز محلی کتاب‌آرایی توضیح داد و افزود: ما می‌گوییم بعد از توبۀ شاه‌تهماسب، دیگر کتاب‌آرایی کم‌کم به حاشیه رفت. وجود چنین نسخۀ ارزشمند، نشان می‌دهد که اینگونه هم نیست. با به‌حاشیه رفتنِ شاه، باز این هنر ادامه داشته است. به همین جهت آن بزرگانی که در سه سدۀ گذشته، پیشینۀ این هنر را می‌شناختند، هنردوستان، عُمال، والیان ولایات و شاهزادگان بافرهنگ که توبه نکرده بودند؛ به همین جهت مراکز محلی اتفاقاً کثرت پیدا می‌کنند.
وی در پایان سخنان خود اضافه کرد: گمان می‌کنم با توبه شاه‌تهماسب، هنر کتاب‌آرایی الماسی است که خورد و پخش می‌شود و ذره‌های تابناکش در شهرهای مختلف می‌درخشد یکی از آن شراره‌های درخشان همین کتاب خمسه مورد نظر است که خوشبختانه به همت مؤسسه میراث مکتوب چاپ و منتشر شده و آرزو می‌کنیم که به دست مخاطبان علاقه‌مند برسد و کیفیت نگاره‌ها را ببینند. این کیفیت در مقایسه با خمسۀ شاه‌تهماسبی چندان شاخص نیست، اما یادمان باشد که هنرمندان خالق این اثر، دیگر حمایت‌های فرد خاصی مثل شاه‌تهماسب را نداشتند و تنها امکانات یک حاکم محلی را داشتند.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان هنر