میراث مکتوب- نشست دو روزۀ «ایدهٔ پادشاه عادل در هنر و فرهنگ مادی جهان ایرانی» روزهای دوشنبه و سه‌شنبه ۳ و ۴ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ (۲۲ و ۲۳ آوریل ۲۰۲۴) از ساعت ۱۶ تا ۲۰ در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد.
این نشست به همت گروه پژوهشی مطالعات تاریخ هنر غبار با همکاری مؤسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب و مؤسسه پژوهشی، آموزشی و مطالعاتی آکادمی شمسه برگزار شد.
اکبر ایرانی، آزاده لطیف‌کار، ییلنا پاسکالوا، امیر مازیار، نگار حبیبی و شروین فریدنژاد سخنرانان نشست روز نخست و ملیزاند بیزوار، علی بوذری، میرا کسنیا شوردا و حمیدرضا قلیچ‌خانی سخنرانان نشست روز دوم بودند.
دکتر اکبر ایرانی در ابتدا در معرفی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، گفت: فعالیت مؤسسه بر تصحیح نسخ خطی فارسی و عربی، پژوهش‌های متن شناسی، نسخه‌شناسی و فهرست‌نویسی، میراث مشترک کشورهای حوزهٔ ایران فرهنگی و تاریخ علم متمرکز است.
وی با بیان این که پژوهش در تاریخ هنر ایران نیز پیوند تنگاتنگی با حوزه‌های فوق دارد، اظهار کرد: خوشنویسی، نقاشی، تذهیب و جلدسازی که از شکوفا‌ترین هنرهای ایرانی در جهان اسلام هستند، هنرهای وابسته به کتاب و کتاب‌آرایی به شمار می‌روند.
وی ادامه داد: از سوی دیگر لازمۀ مطالعۀ تاریخ فرهنگی هنر و معماری ایران آشنایی با متون کهن و دسترسی به تصحیح‌های پاکیزه از آن‌هاست و گاه لازمۀ تصحیح برخی از متون کهن همچون رساله‌های خوشنویسی و یا فتوت‌نامه‌ها و آثاری از این قبیل آشنایی با تاریخ و فنون هنرهای ایرانی است.
وی انتشار مهم‌ترین آثار مکتوب فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی را یکی از اهداف میراث مکتوب عنوان کرد و گفت: در سال‌های اخیر آثاری منتشر شده‌اند که جنبه‌هایی از این هم‌نشینی را می‌توان در آن‌ها یافت. از جمله می‌توان به کتاب خمسۀ نظامی به قلم فرانسیس ریشار اشاره کرد که به مداقه در یکی از نفیس‌ترین نسخه‌های خمسۀ نظامی اختصاص دارد که در سدۀ یازدهم به قلم عبدالجبار اصفهانی از شاگردان میرعماد کتابت و با تصاویری از حیدرقلی نقاش آراسته شده است.
وی افزود: همچنین چاپ نسخه‌برگردان‌هایی از میراث مکتوب فارسی و عربی از جمله اقدامات مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در سال‌های اخیر است. آثاری چون جامع التواریخ و مجمع التواریخ، رسائل خوشنویسی و … که می‌توانند محققان تاریخ هنر را در شناخت برخی از نقاط کمتر شناخته شدۀ تاریخ هنر ایران یاری رسانند.
وی در پایان سخنانش گفت: در این نشست که به کند و کاو در ایدۀ پادشاه عادل در میراث مکتوب و منقوش جهان ایرانی اختصاص دارد، میراث مکتوب نیز بنا به سنت خود که از ابتدای تأسیسش حامی کوشش‌های محققان و برگزاری نشست‌های علمی مختلف بوده، در کنار گروه پژوهشی غبار ایستاده است. امید است که این نشست سرآغازی باشد برای پیوند بیشتر مورخان هنر و پژوهشگران و مصححان متون کهن تا پژوهش‌های هر دو حوزه غنای بیشتر یابند و فرهنگ و هنر و ادب جهان ایرانی بیش از گذشته شناخته شود.
در ادامه چکیدۀ مقالات و سخنرانی‌ها این نشست دو روزه را می‌خوانید.
روز اول، ۳ اردیبهشت
سخنرانی اول: بازآفرینی پادشاه اسلام در تصویرگری غازان‌خان
سخنران: آزاده لطیف‌کار، پژوهشگر تاریخ هنر ایران در دورهٔ اسلامی
محور این سخنرانی تصویرگری محمود غازان، ششمین ایلخان مغول، در مقام پادشاه اسلام است. در این گفتار تصور ایلخانان از پادشاه اسلام که در آن پیامبری و ایدهٔ شاه آرمانی به گونه‌ای جداناشدنی در هم آمیخته‌اند و تجلی آن در تصویرگری غازان با رجوع به مواد بصری و متون ادبی و تاریخی بررسی خواهد شد.
سخنرانی دوم: مسجد بی‌بی‌خانمِ سمرقند همچون بازنمود مشروعیت و حاکمیت تیموریان
سخنران: ییلنا پاسکالوا، استادیار مطالعات میراث انتقادی در دانشگاه لایدن هلند
ییلنا پاسکالیوا در این سخنرانی به مسجد جامع بی‌بی خانم که عظیم‌ترین یادمان تیموری در سمرقند است می‌پردازد. او با کندوکاو در معماری مسجد و تزیینات آن نشان می‌دهد که این بنا را می‌توان همچون بازنمود مشروعیت حکومت تیموری تفسیر کرد. در تفسیر او معماری مسجد بی‌بی خانم در پیوند با سرنمون‌های معماری ایلخانی در سلطانیه و تبریز بازنمود حقانیت تیموریان در حکومت بر ماوراءالنهر و فراتر از آن است. از سوی دیگر احیای شمایل‌نگاری یوآن در تزیینات بنا حکومت تیموریان را در مقام وارث امپراطوری چنگیز بازمی‌نمایاند.
سخنرانی سوم: هنر در مقام تصویر شاه؛ توصیف هنرها در نامه‌ای شاهانه از دربار صفوی
سخنران: امیر مازیار، استادیار دانشگاه هنر تهران و پژوهشگر و نویسندهٔ حوزهٔ فلسفهٔ هنر و هنر اسلامی
در سال ۹۷۳ ق، پس از مرگ سلطان سلیمان، شاه طهماسب به سلطان سلیم دوم پیام تسلیت و تبریکی فرستاد، همراه با هدایایی متعدد و از جمله یک نامه. هدفِ نویسندگان این نامه، نشان دادن پادشاه آرمانی و ویژگی‌های برجستۀ او بود که توجه به هنر و حمایت از آن از جمله این ویژگی‌ها قلمداد می‌شد. نویسندگان نامه همچنین جزئیات کاخ و باغ و هدایای هنری پادشاه صفوی را برای برجسته کردن ارتباط آن‌ها با تصویر آرمانی شاه شرح داده بودند. سخنران این بخش بر اهمیت این نامه در مطالعات تاریخ هنر تمرکز دارد و آن رسانه‌ای ادبی و هنری می‌شمرد و لفاظی‌های پیچیدۀ آن را ابزاری برای نمایش اقتدار سلطنتی می‌داند و نشان می‌دهد که چگونه هنر قدرت سلطنتی را در حوزه‌های عمومی و سیاسی منعکس می‌کند.
سخنرانی چهارم: پادشاه مقدس در شاهنامۀ شاه طهماسب؛ درخت همچون ایدۀ زایندۀ «ایدۀ پادشاهی»
سخنرانان: نگار حبیبی، مورخ هنر و مدرس هنرهای اسلامی در دانشگاه ژنو، و شروین فرید نژاد، استاد ایران‌شناسی در دانشگاه هامبورگ و رئیس «فرهنگ‌های نسخ‌خطی» در مرکز مطالعات فرهنگ‌های نسخ خطی
هدف از این سخنرانی ردیابی مفهوم زرتشتی پیشااسلامی از «فر ایزدی» با ترجمه‌های بصری آن در فرهنگ‌های نسخ‌خطی ایران در دورۀ صفوی به‌ویژه در تصاویر شاهنامه‌ای است.
در این مقاله با نگاهی به تاریخچۀ پادشاهی ایران که در تفکر درباری صفوی نیز دیده می‌شود، به نقاش‌های نسخه‌های شاهنامه پرداخته شده و تا دارایی‌های هنرمندان برای نشان دادن الوهیت و کرامت شاهان ایرانی و همچنین نشان دادن تفاوت شمایل‌های غیرمذهبی و شیعی مورد بررسی قرار گرفته است.
روز دوم، ۴ اردیبهشت
سخنرانی اول: راهبردهای هنری حاکمان ایرانی در مشروعیت بخشیدن به فرمانروایی (۱۱۰۱-۱۱۲۹ ق)
سخنران: ملیزاند بیزوار، مدرس تاریخ هنرهای اسلامی در مدرسۀ لوور و موسسۀ ملی زبان‌ها و تمدن‌های شرقی در پاریس
نادرشاه و جانشینانش که تبار ریشه‌داری در ایران نداشتند و به حکومت سلسلۀ ریشه‌دار صفوی در ایران پایان دادند، در مشروعیت بخشیدن به حکومت خود با چالشی دلهره‌آور مواجه شدند. موضوع این سخنرانی تلاش افشاریان برای مشروعیت بخشی به حکومتشان، به کمک هنر و معماری و فرهنگ مادی است؛ چنانکه کاخ‌ها و تشریفات و اختیار کردن آداب و رسوم صفویان ساخت‌وساز و مرمت بناهای مذهبی را تبدیل به ابزارهای قدرتمندی برای تثبیت حق حاکمیت خود در اذهان مردم و در صحنۀ جهانی کردند.
سخنرانی دوم: بازتولید ایدۀ حکومت عادلانه در پرتره‌های ناصرالدین‌شاه قاجار
سخنران: علی بوذری، استادیار دانشگاه هنر تهران و متخصص هنر ایران در قرن نوزدهم
ناصرالدین‌شاه قاجار برای بازتولید مفهوم «حکومت عادلانه»، که از لحاظ تاریخی با هدف شکل دادن به تصویر پادشاه مشروع و تقویت ساختار سلطنت اهمیت داشته، به حمایت از هنر و نسخه‌های خطی و تقویت صنعت چاپ کتاب پرداخت. این سخنرانی حول بررسی بازتاب حضور ناصرالدین‌شاه در نسخه‌خطی هزار و یک شب تحت نظارت ابوالحسن غفاری صنیع‌الملک (متوفی ۱۲۸۳) است. شخصیت‌هایی شبیه به ناصرالدین‌شاه در سرتاسر نسخه‌خطی دیده می‌شود. هدف از این مطالعه تحلیل این تصاویر در رابطه با محتوای نسخه‌خطی و نقش آن‌ها در گفتمان تصویرسازی پادشاهِ عادل است.
سخنرانی سوم: پرتره‌نگاری سلطنتی از دریچۀ دوربین در اواخر حکومت قاجار در ایران (۱۲۲۷-۱۳۰۴ ق)
سخنران: میرا کسنیا شوردا، پژوهشگر پسادکتری در مؤسسۀ مطالعات عالی علوم انسانی در دانشگاه ادینبرو
این سخنرانی دربارۀ نخستین بررسی عکاسی پرترۀ سلطنتی و تصویرگری پادشاهی در طول انقلاب مشروطۀ ایران است. این موضوع، در مقایسه با نقاشی پرترۀ سلطنتیِ دوره‌های قبل، بسیار کمتر مورد توجه واقع شده است. برای اینکه روند پیشرفت تصویربرداری سلطنتی در این دورۀ مملو از تلاطمات سیاسی بهتر درک شود، پرتره‌نگاری فوتوگرافیک به همراه نمونه‌های چاپی و نقاشی از دورۀ حکومت سه حاکم قاجار، با نگاهی به وقایع اجتماعی و سیاسی آن دوره، مورد تحلیل و بررسی قرار خواهد گرفت: ناصرالدین‌شاه (حک ۱۲۲۷-۱۲۷۵)؛ مظفرالدین‌شاه (حک ۱۲۷۵-۱۲۸۵)؛ محمدعلی‌شاه (حک ۱۲۸۵-۱۲۸۸).
سخنرانی چهارم: جایگاه و توصیف پادشاه و حامی هنر در انجامه‌های جعفر بایسنغری و محمدحسین شیرازی کاتب السّلطان
سخنران: حمیدرضا قلیچ‌خانی، پژوهشگر و استاد خوشنویس و عضو کمیتۀ تشخیص اصالت و خرید نسخ‌خطی قدیمی کتابخانۀ ملی ایران و موزۀ خوشنویسی ایران
در این سخنرانی دو خوشنویس (جعفر بایسنغری، محمدحسین شیرازی) که نزدیک‌ترین هنرمندان از نظر موقعیت هنری به پادشاه زمان خویش بودند، نمایندگان هنر خوشنویسیِ دو دورۀ طلایی هنر ایران، یعنی عصر تیموری و قاجار، در هرات و تهران انتخاب و معرفی شده‌اند تا اثبات شود که سنّت حمایت حاکمان از تولید آثار هنری از سدۀ نهم تا چهاردهم هجری به مدت پنج سده استمرار داشته است. پس از آن با نقل انجامه‌های آثارِ این دو خوشنویس، به معرفی آن‌ها و چگونگی توصیفاتشان از پادشاه و ارتباطشان با مرکز قدرت و حامی هنری پرداخته شده است.
