میراث مکتوب- مراسم رونمایی از کتاب «راهنمای توصیف و فهرستنویسی نسخه‌های خطی: براساس استانداردهای محتوایی بین‌المللی و فهرست نسخه‌های خطی موجود در ایران» به منظور تشریح عناصرِ توصیف در فهرستنویسی نسخه‌های خطی، براساس استانداردهای محتوایی بین‌المللی توسط معاونت پژوهش و منابع دیجیتالِ سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران برگزار شد.
رونمایی از کتاب «راهنمای توصیف و فهرستنویسی نسخه‌های خطی: براساس استانداردهای محتوایی بین‌المللی و فهرست نسخه‌های خطی موجود در ایران» نوشتۀ طیبه حاج باقریان با حضور علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، فاطمه صدر معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان و جمعی از متخصصان و نسخه پژوهان برگزار شد.
این کتاب از دو جنبه نسخه های خطّی و سازماندهی منابع قابل بررسی است
محبوبه قربانی مدیر کل پژوهش کتابداری و آموزش و دبیر این نشستِ تخصصی در ابتدا با اشاره به اهداف انتشار این کتاب از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران گفت: انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران با هدف ارائه الگوی نشر علمی کتابخانه‌ای و آرشیوی و عرضه مطلوب آثار حرفه‌ای و تخصصی در حوزه های علم اطلاعات و دانش شناسی، مطالعات و پژوهش‌های آرشیوی و اسنادی و به ویژه حوزه نسخ خطی و علوم مرتبط با آن، این افتخار را دارد تا آثار ارزشمند و فاخری را به جامعه علمی و مخاطبان معرفی و عرضه کند.
وی ادامه داد: این کتاب نوشته طیبه حاج باقریان کتابدار و فهرست‌نویس کتابخانه حضرت آیت الله بروجردی است که از دو جنبه نسخه‌های خطّی و سازماندهی منابع، ارزشمند و قابل بررسی است. در پیش گفتار این اثر که نوشته استاد دکتر رحمتالله فتاحی است، آمده است: فهرستنویسی نسخه‌های خطّی که ریشه در پیشینه تاریخی دارد متناسب با تحولات محیط‌های اطلاعاتی و دانشی به رویکردها و شیوههای نوین توصیف که حاصل تلاشهای جهانی است نیاز دارد. خوشبختانه رهنمودها، قواعد و استانداردهای محتوایی و فرادادهای در اختیار ما است که با بهره‌گیری از آن میتوان عمق و عینیت بیشتری به توصیف و سازماندهی نسخه‌های خطّی بخشید.
فهرستهای کتابخانه ملّی با کاربرگه‌هایی توسط اساتید برجسته مرحوم عبدالله انوار، مرحوم ایرج افشار و مرحوم مهدی بیانی تدوین شد
حبیب الله عظیمی دانشیار سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران و نسخه شناس در ادامه این مراسم با اشاره به تاریخچه فهرستنویسی در کتابخانه ملّی ایران، گفت: در دهه‌های قبل استاد مرحوم عبدالله انوار ، استاد مرحوم ایرج افشار، و استاد مرحوم مهدی بیانی کاربرگه‌ای را در دو بخش کتابشناسی و نسخه‌شناسی تنظیم کردند که فهرستهای کتابخانه ملّی بر اساس آن تدوین شد و از دهه 70 که بنده در کتابخانه ملّی کار فهرست نویسی را شروع کردم، بعد از چندسال کار و ارتباط با اساتید نسخه شناس و کتابشناس، به این نتیجه رسیدم که کتابخانه ملّی به عنوان یک کتابخانه مادر و مرجع، فهرست نویسی نسخه‌های خطی را استانداردسازی کند که در این مسیر اشکال‌ها و خلاءهایی را مشاهده کردیم به این معنا که در کتابخانه‌های مختلف، فهرست‌نگاران با شیوه خاصی فهرستنویسی میکردند.
وی در ادامه این مراسم متذکر شد: بنابراین یکدست‌سازی اهمیت پیدا کرد و در نهایت قرار شد استانداردی را تدوین کنیم و از فهرست نویسی سنتی به سوی فهرستنویسی میانه یا مدرن گذر کنیم تا تلفیقی از قواعد کتابداری و سازماندهی کتابداری و اصول و مبانی نسخه شناسی را ایجاد کنیم. این امر یک مقدار کار را سخت می کرد چون اطلاعات در دو بخش نسخه شناسی و کتابشناسی وارد می شد. دلیل آن هم مشخص بود چون محققان، پژوهشگران و مراجعان معمولا دو گروه عمده هستند، یک گروه کسانی هستند که معتقدند کتابشناسی مهم است زیرا محقق و نسخه پژوهشی که می خواهد یک اثر را با عنوان جستجو کند به کتاب مراجعه می کند که در اینجا اطلاعات کتابشناسی اهمیت پیدا می کند. یک طیف هم هستند که اطلاعات نسخه‌شناسی برای آنها مهم است. چون طیف‌های مراجعین اطلاعات را به صورت دسته‌‌بندی‌شده می‌خواستند.
دانشیار سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران ادامه داد: در دهه 70 جلسات متعددی با اساتید گذاشتیم و در نهایت به یک کاربرگه حد میانه رسیدیم که از جلد 15 و 16 فهرستهای نسخ خطی به بعد فهرست نویس‌ها بر مبنای آن عمل کردند و نکات مهم اصول کتابداری در این کاربرگه پیادهسازی شد. همچنین تلاش شد در یکدست‌سازی و مستندسازی، اسامی مولفان و موضوعات و حتی عناوین کتاب‌ها را با استفاده از بانک مستندات اسامی مشاهیر و مولفان، سرعنوان‌های موضوعی فارسی و منابع دیگر مرجع در این کار برگه برای کتابخانه ملّی پیادهسازی شود.
عظیمی افزود: در دوره‌های بعد با کتابخانه‌های بزرگ کشور مانند کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی جلسات هم اندیشی گذاشته شد تا حداقل بخشی از این نظام مستندات پیاده شود و به این ترتیب کار مراجعه کننده و جستجوگرها در بازیابی کلی و یکدست‌سازی اطلاعات تسهیل شود. که خب بعدها کتابخانه ملّی ایران روی استاندارد مارک کار کرد و با توجه به محدودیت هایی که استاندارد مارک داشت بعضی از اطلاعات نسخه شناسی در مارک جای مشخصی نداشت و در فیلدهای یادداشت‌ها قرار داده می‌شدند که این موضوع بازیابی اطلاعات را مشکل می‌کرد.
دسترسی محقق با سیستم «RDA» به توصیف و اطلاعات سریع تر است
این نسخه‌شناس با اشاره به سیستم «RDA» گفت: در سیستم «RDA» ( توصیف و دسترسی به منبع) که در واقع وارث قواعد فهرستنویسی «Anglo American» است هر اطلاعاتی ناحیه مشخصی برای خودش دارد و جستجو را خیلی راحتتر و دسترسی کاربر را به اطلاعات مورد نیاز سریعتر و سهل تر کرده است. در استاندارد « RDA» هم در بخش توصیف دست برای فهرست نگار باز است و هم دسترسی محقق و جستجوگر و کاربر به اطلاعات خیلی سریع تر انجام می‌شود و این کتاب انصافا منبع بسیار خوبی برای آموزش فهرست نگاران است و کاملا مسیر فهرست‌نگاری را مشخص می کند.
وی با اشاره به این مطلب که در این کتاب حدود 26 عنصر داده ای مهم پیش بینی شده است؛ گفت: این مهم می تواند از امتیازهای این کتابِ تخصصی محسوب شود. یک کار خوبی که مولف کتاب کرده، تلفیق بین قواعد و فهرست‌ها است و در تمام موارد از فهرست ها مثال‌هایی آورده که کتاب را از شکل نظری بودن خارج و به آن جنبه های عملیاتی داده است و جا دارد به انتشارات سازمان تبریک بگویم که این کتاب را چاپ کرده است.
حبیب الله عظیمی با بیان این مطلب که باید ارزیابی کرد که مرحله گذر از مارک به «RDA» چگونه خواهد بود؛ گفت: استانداردِ «RDA» تاکید می کند که باید مطابق با بافت بومی باشد و ارزشگذاری عناصر را لحاظ کند که این مورد انصافا از مزیت های آن است.
وی ادامه داد: در برخی از موارد اگر بخواهیم فهرستهای نسخ خطّی را با قواعد «RDA» پیاده سازی کنیم، ارزشگذاری زیر سئوال می رود. زیرا در زمینه نسخه‌های خطّی دو بحث کتاب شناسی و نسخه شناسی مطرح است که از یکدیگر جدا هستند و ار سوی دیگر اگر بخواهیم عناصر کتاب شناسی را ارزشگذاری کنیم، عناصر خاص خودش را دارد که ارزش گذاری آن با عناصر نسخه شناسی متفاوت است و یکی از ایرادهایی که می توان بر این کتاب وارد کرد این است اطلاعات کتاب شناسی و نسخه شناسی در هم ممزوج شده اند. مثلا به پدیدآور کتاب می گویند کاتب درحالی که کاتب در پدیدآوردن کتاب و محتوا نقشی ندارد. اینجا است که خط و مرز ایجاد می‌کنیم و می گوییم اطلاعات کتاب و پدید آورندگان در دسته کتابشناسی می‌آید و اطلاعات نسخه از کتاب جدا است. کاتب پدید آور اثر نیست بلکه پدیدآورنده نسخه است. یعنی استنساخ کرده که به معنای ایجاد محتوای کتاب نیست.
استاندارد «RDA» یک استاندارد جهانی است
سیدمهدی طاهری دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه در ادامه این نشست با بیان این مطلب که فرهنگ نقد به پیدا کردن نقاط ضعف و قوت یک اثر کمک می کند، گفت: برگزاری این جلسه به معنای شروع جدی توجه به استاندارد «RDA» به عنوان یک استاندارد جهانی است. ما در «Anglo American» با رویکرد آنگوسکسون مواجه می‌شدیم که همیشه هم روی آن نقد بود. اما همانطور که گفتم استاندارد «RDA» یک استاندارد جهانی است و وعده داده است که بافت‌های مختلف از جمله بافت‌های اسلامی را در نظر بگیرد که امیدارم این اتفاق بیافتد.
وی ادامه داد: در این کتاب نویسنده به توصیف موضوعی وارد شده که ورود و جنبه خوبی است، به خصوص که تصاویری از نسخ خطّی نیز در کتاب آورده شده است که به نظرم انتخاب‌های خوب و همسو با مطالب کتاب است. رویکردی که در استانداردهای جدید سازماندهی دانش وجود دارد رویکرد «Lego base» است. در این رویکرد اینگونه نیست که برخی منابع را با ویژگی‌هایی که دارند با یک نسخه واحد بپیچیم و مهمترین ویژگی این است که بومی‌سازی شوند. پیش از این می‌گفتیم استانداردها وقتی وارد ایران می شوند باید بومی سازی شوند و آن را متناسب با فرهنگ بومی خودمان تدوین کنیم. اما اساسا رویکرد استانداردهای جدید این است که بدون بومی‌سازی نمی توان از آنها استفاده کرد.
دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی تصریح کرد: استاندارد «RDA» استانداردی است که نمی توان بدون طراحی پروفایل کاربردی، آن را پیادهسازی کرد. زیرا یک استاندارد حدود سه هزار صفحه‌ای است که همه محتوای آن برای کتابخانه ملّی ایران و حتی کل کشور مناسب نیست. بخش هایی دارد که اصلا در ایران کاربرد ندارد. بنابراین باید پروفایل کاربردی برای آن طراحی شود که جنبه های مختلف توصیف منابع خطّی را بتوان در آن پیاده کرد.
طاهری اظهار کرد: پس یک بحث مهم این است ما در این کتاب پروفایل یا اپلیکیشن پروفایل کاربردی نمی بینیم. مانند قواعد «Anglo American » که پدیدآورنده بخش‌هایی از آن را انتخاب کرده است. اگر بخواهیم براساس استانداردهای روز کاربردی شود، باید یک پروفایل کاربردی توصیف نسخ خطّی ایرانی اسلامی تعریف شود که از جنبه‌های مختلف، هم استانداردهای فرادادهای و هم استانداردهای محتوایی را بررسی و امکان توصیف کامل یک اثر را فراهم کند.
رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: در استاندارد «Anglo American » نشانه گذاری ها مبتنی بر «ISBD» بوده است و این سئوال مطرح بود که آیا این نشانه گذاری‌ها در فرهنگ ایرانی و اسلامی قابل قبول است؟ «RDA» این اجازه را می دهد و می‌گوید اگر در محیط خود از جنبه بومی نیاز به نشانه‌گذاری خاص است می‌توانید از آن استفاده کنید و هیچ اجباری به استفاده از «ISBD» نیست. بنابراین فضایی متفاوت ایجاد شده است. مثلا در توصیف، از نظامی استفاده می کنیم که در همین نقطه اول عدم هماهنگی و سازگاری با یک بافت بومی را نشان می‌دهد. ولی در «RDA» این نشانه‌گذاری‌ها را متناسب با بافت بومی میتوان انجام داد. برخلاف استاندارد «Anglo American » که مجبور هستیم بر اساس قواعد عمل کنیم. در «RDA» برای توصیف هر عنصری پیشنهادهایی می دهد و نهایتا قضاوت و تصمیم‌گیری را به فهرست نویس واگذار می‌کند که کدام مناسبتر است و ممکن است فهرست نویس تشخیص دهد که هیچ کدام مناسب نیست.
سید مهدی طاهری رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: یکی از چالش‌های بزرگی که در فهرست نویسی و توصیف نسخ خطّی با آن روبرو هستیم توجه به این نکته است که فهرست‌نگاران خیلی تمایلی برای استفاده از این استانداردها ندارند. در واقع بخشی هم حق با آنها است چون این استانداردها همه آنچه که فهرست‌نگار نیازدارد را برآورده نکرده است. اما در حال حاضر استانداردی بروز و ظهور کرده که بومی‌سازی و محلی‌سازی می‌کند و می‌تواند متناسب با آن منابع را توصیف کند و در عین حال که بومی نگاه می‌کند انسجام و یکدستی در توصیف را در کل دنیا به وجود می آورد.
وی خاطرنشان کرد: مسئله دیگر این است که استانداردهای حوزه دانش به 5 دسته تقسیم می شوند. دسته اول مدلهای مفهومی هستند که مرجع فهرست نویسی است. در دسته‌های دیگر استانداردهای فرادادهای و استانداردهای محتوایی وجود دارد که استاندارد بستر نحوی و استانداردهای تبادل داده محسوب می شوند و اگر دستنامه ای در یک حوزه درست می شود باید 5 حوزه استانداردها را در نظر بگیرد.
هیچ منبع مستقلی برای معرفی و راهنمایی یک نسخه خطّی از اول تا آخر وجود ندارد
طیبه حاج باقریان مولف کتابِ تخصصی کتاب «راهنمای توصیف و فهرستنویسی نسخه‌های خطی: براساس استانداردهای محتوایی بین‌المللی و فهرست نسخه‌های خطی موجود در ایران» گفت: خیلی خوشحالم که نشر این کتاب باعث شد دو قطب سنتی و مدرن سازمان کنار هم قرار بگیرند و تبادل نظر و اطلاعات داشته باشند.
وی ادامه داد: تولید این اثر به سالهای قبل بر میگردد. من طی بررسی و مطالعاتی که داشتم به این نتیجه رسیدم که در حوزه فهرست نویسی نسخ خطّی هیچگونه منبع آموزشی مستقلی وجود ندارد. این در حالی است که در قالب مقاله، گزیده‌هایی توسط اساتید و اهل فن که عمدتا هم به صورت استاد و شاگردی برخی از مباحث را فرا گرفته بودند، منتشر شده بود. در گام اول تمام این منابع را گردآوری کردم و پژوهشی مروری انجام دادم که حاصل آن مقاله‌ای بود که در سال 1394 منتشر شد.
حاج باقریان تاکید کرد: در جستجوها و بررسی هایی که انجام دادم به این اطمینان رسیدم که هیچ منبع مستقلی برای معرفی و راهنمایی یک نسخه خطّی از اول تا آخر وجود ندارد. بر همین اساس تصمیم گرفتم نوشتن این کتاب را شروع کنم. در ابتدا مشورتی با اساتید داشتم و اولین مرجع من خود فهرست‌ها بودند و بیش ازاینکه منابع دیگری را مطالعه کنم خود فهرست‌ها محل رجوع بودند. زیرا فهرست‌هایی که در ایران تولید می‌شود پیشینه‌ای نزدیک به صد سال دارند و در این زمینه ضعیف نیستیم هرچند که یکدستی لازم را ندارند.
این فهرست نویس کتابخانه حضرت آیت الله بروجردی اظهار کرد: مرحله بعد اصول و استانداردهایی بود که در حوزه کتابداری قدمت داشتند و در خارج از کشور نیز پیاده می‌شوند و به تبع آن «Anglo American» بود که در ایران جا افتاده و بر اساس آن کار می شود. در این استاندارد تمام منابع اطلاعاتی به صورت اختصاصی توصیف می‌شوند و فصلی از آن هم به نسخ خطّی اختصاص دارد. بنای اولیه هم تطبیق عناصر استخراج شده توصیف نسخ خطّی با فصل چهارم «Anglo American» بود و علاوه بر اینکه متن را ترجمه می‌کردم، سعی داشتم با متن اصلی هم تطابق دهم . مرحله بعد استفاده از مثال های مناسب بود در این مرحله تمام تمرکزم بر این بود که مثال ها کاملا ایرانی اسلامی، از فهرست ها استخراج شوند و واقعی و عینی باشند. برای یکسری عناصرهم تصاویر کمک می کرد و با توجه به محدودیت ها نتوانستم از خیلی از تصاویر استفاده کنم . پیش نویس‌ها را با مشورت نسخه نویسان انجام دادم که یکی از آنها نقد و نظر مرحوم استاد انوار بود که به من ارائه دادند. بعد ازاینکه اثر مورد تایید عزیزان فهرست نگار و متخصص در حوزه نسخه شناس قرار گرفت به سراغ اساتید حوزه کتابداری و سازماندهی رفتم و اولین گزینه استاد بزرگوارم استاد فتاحی بودکه با مناعت طبع و لطفی که داشت کتاب را مطالعه کردند و نظر ایشان را هم در پیش گفتار کتاب آوردم.
زهرا مدرسی مدیرکل کتب خطّی و نادر سازمان در خصوص نمایه کتاب و کاستی های عناصر «RDA» ذکرشده در کتاب برای توصیف نسخ خطّی نظرات خود را بیان کرد.
همچنین نوذری عضو هیئت علمی گروه پژوهشی علم داده و هوش مصنوعی و محمد ایرانشاهی رئیس انتشارات سازمان در خصوص پیادهسازی قواعد «RDA» و قالب «BIBFRAM» برای سازماندهی منابع سوالاتی را مطرح کردند که مهدی طاهری دراین خصوص توضیحاتی ارائه و بر لزوم تغییر رویکرد سازمان به قواعد، استانداردها و قالب‌های جدید سازماندهی منابع تاکید کرد و برای همکاری با سازمان در این زمینه آمادگی خود را اعلام کرد.
در پایان این مراسم برخی از حاضران در خصوص کتاب و موضوع پیادهسازی استانداردها و قواعد جدید سازماندهی سوالات و نظراتی را مطرح کردند که سخنرانان و مولف کتاب به آنها پاسخ دادند.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران،