از بررسي جلدهاي ضربي پس از سدۀ نهم اين نكته به دست مي‌آيد كه از همان نخستين نمونه‌ها نقش‌هايي اساسي براي تزئين جلدها به كار مي‌رفت. در ميان اين نقش‌ها مي‌توان چهار گونه نقش اصلي را بعنوان عمومي‌ترين نقوش روي جلد نام برد. اين نقش‌ها در اصطلاحات كتاب‌آرايي با نام‌هاي «ترنج»، «سرترنج»، «لچكي» و «زنجيره» شناخته مي‌شود. اين چهار نقش بعنوان نقش‌هايي سنتي در ميان جلدسازان رواج داشت اما ايجاد هر چهار نقش بر روي جلدها هميشگي نبوده است و لذا گاهي فقط برخي از اين نقش‌ها را در يك جلد به كار مي‌بردند. حتي در بسياري از جلدهاي سده‌هاي نهم و دهم، فقط از نقش «ترنج» براي تزئين جلد استفاده شده است.
براي اينكه با شكل اين نقش‌ها آشنا شويم، در «شكل 1»* تصوير دفه پشت جلد دستنويسي از كيمياي سعادت غزالي (نسخه 1279 كتابخانه دانشگاه استانبول ، مورخ 846 ق) را مي‌بينيم كه يك نسخه با جلد سرطبله‌دار مي‌باشد و نقش‌هايي بر روي جلد ايجاد شده است.
شكل 1
چنانكه ديده مي‌شود نقشي شبيه به يك بيضي در ميانه جلد ترسيم شده است ؛ اين نقش «ترنج» ناميده مي‌شود. همچنين يك «ترنجِ» ديگر (البته كوچك‌تر و بصورت خوابيده) بر سرطبله جلد ايجاد شده است. «ترنج» در نسخه‌شناسي به هرگونه طرح بيضوي‌شكل – يا نقوشي مشابه آن – گفته مي‌شود. رايج‌ترين كاربرد ترنج بر روي جلد نسخه‌ها بوده است اما كاربرد آن در ديگر اجزاي نسخه نيز ديده مي‌شود. ترنج داراي شكل‌هاي متنوعي است كه درون آن را با نقش‌هايي چون «اسليمي»، «اسليميِ ماري» يا «ختائي» تزئين مي‌كردند.
در همان شكلِ پيشين، در بالا و پايينِ ترنج دو نقش كوچك بصورت قرينه ديده مي‌شود كه آن‌ها را «سرترنج» مي‌ناميم. كاربرد «سرترنج» تقريباً هميشه همراه با ترنج است و البته بيشترين كاربرد آن نيز بر روي جلد نسخه‌ها بوده است.
نقش ديگري كه در همان شكل مي‌بينيم، عبارت است از چهار نقشِ تزئيني كه در چهار گوشۀ دفه جلد به كار رفته است. اين چهار نقش را «لچكي» مي‌ناميم. چنانكه در شكل مي‌بينيم، بر روي سرطبله جلد نيز از طرح «لچكي» استفاده شده است.
افزون بر سه نقشي كه ياد كرديم ، تزئينِ ديگري را در حاشيه‌هاي جلدِ پيش‌گفته مي‌بينيم كه بصورت يك قاب بر دورادورِ لبه جلد تكرار شده است. اين نقش را «زنجيره» مي‌ناميم. البته در اين جلد، دو رديف زنجيره ايجاد شده كه هر دو را با دو خط زردرنگ نمايش داده‌ايم. شكلِ «زنجيره» نيز در عين سادگي داراي تنوع بسياري بوده است و نمونه‌هاي گوناگوني از آن را مي‌توانيم در جلدهاي دوره اسلامي بيابيم.
براي اينكه نمونۀ ديگري از جلدهاي داراي اين چهار نقش را ببينيم ، در «شكل 2» تصوير دفه پشت جلد دستنويسي از كيمياي سعادت (نسخه 476 كتابخانه دانشگاه استانبول [نوشتة قوام بن محمد بن خضر المازندراني در هرات] ، مورخ 837 ق) را مي‌بينيم.
شكل 2
چنانكه در تصوير ديده مي‌شود ، اين جلد نيز داراي نقوش ترنج، سرترنج، لچكي و زنجيره مي‌باشد كه زنجيره آن فقط در يك رديف تعبيه شده است. تفاوت عمده اين جلد با جلد پيشين اين است كه در سرطبله آن بجاي يك ترنجِ كوچك ، يك نيم‌ترنج تعبيه شده كه آن را با مُهر فلزيِ همان ترنجِ ميانه جلد – البته بصورت نيمه- ايجاد كرده‌اند. تفاوت ديگر مربوط به لولاي جلد است كه بر سطح آن «كتابه» تعبيه شده و ما در توصيف اصطلاح كتابه از آن گفتگو كرديم.
از ميان چهار طرح ترنج، سرترنج، لچكي و زنجيره كه از آن‌ها گفتگو كرديم «ترنج» بيش از همه اهميت دارد چرا كه اين طرح را بر روي اكثر جلدها ايجاد مي‌كردند. حتي نمونه‌هاي فراواني از نسخه‌ها در دست هست كه بر روي جلد آن‌ها فقط نقش ترنج ايجاد شده است. از سه نقشِ ديگر نيز بايد توجه داشت كه نقش‌هاي «سرترنج» و «لچكي» تقريباً هيچگاه به تنهايي بر روي جلد ايجاد نمي‌شد. دربارۀ طرح «زنجيره» نيز بايد گفت كه ايجاد آن بر روي جلدها هميشگي نبوده است ؛ چنانكه گاهي بجاي زنجيره فقط از چند خط دورادورِ لبه‌هاي جلد استفاده مي‌كردند؛ با اين حال بايد دانست كه در برخي جلدهاي ساده صرفاً به ايجاد «زنجيره» در حاشيه جلدها بسنده مي‌كردند و بر خلاف «سرترنج» و «لچكي» – كه تقريباً هيچگاه بدون ترنج به كار گرفته نمي‌شد – كاربرد «زنجيره» به تنهايي در نسخه‌ها ديده مي‌شود.
علي صفري آق‌قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب