زرِ محلول به دليل جلوه زيبايي كه دارد براي تزئين بسياري از بخش‌هاي نسخه‌ها مورد استفاده قرار مي‌گرفت. از جمله در جلد نسخه‌هاي ضربي كه گاهي زرِ محلول را در آرايش بخش‌هاي ضرب‌شده -اعم از ترنج، سرترنج، لچكي و زنجيره – به كار مي‌بردند. افزون بر اين، شيوه ياد شده در جلدهايي كه به نام «طلاپوش لوح بزرگ» شناخته مي‌شود به ميزان بيشتري به كار رفته است. شيوه ساخت اين جلدها بدانگونه است كه بخش اعظمي از سطح اين جلدها را با قالب‌هايي بزرگ نقش‌اندازي كرده و سپس روي نقش‌ها را با آبِ زر مي‌پوشانيدند.
جلدهاي «طلاپوشِ لوح بزرگ» داراي برخي نقش‌ها و اجزاي ويژه خود هستند كه بايد با آن‌ها آشنا شويم. براي اين منظور در «شكل 1» تصويري از روي جلد دستنويسي از ديوان حافظ (نسخه 647 كتابخانه حالت‌افندي [تركيه]) را آورده‌ايم كه به همين شيوه ساخته شده است.
شكل 1
چنانكه در شكل مي‌بينيم بخش اعظم سطح روي جلد را يك مستطيلِ بزرگِ طلاپوش تشكيل داده كه سطح آن را با نقوشي تزئين كرده و با لايه‌اي از آبِ زر پوشانيده‌اند. اين سطوح مستطيل‌شكل توسط يك – يا دو – قالب بزرگ ايجاد مي‌شد.
چنانكه در شكل مي‌بينيم ، در بالا و پايينِ اين كتيبه دو كتيبه باريك ايجاد شده كه روي آن‌ها نيز نقوشي ايجاد شده و با آبِ زر تزئين شده است. اين دو كتيبه در بسياري از جلدهاي طلاپوشِ لوح بزرگ ديده مي‌شود اما تا جايي كه نويسنده اين سطرها ديده در كتاب‌هاي آموزش نسخه‌شناسي به اين كتيبه‌ها و نام آن‌ها اشاره‌اي نشده است. ما در نوشته كنوني اين كتيبه‌ها را “كتيبه افزوده” ناميده‌ايم.
باز در شكل مي‌بينيم كه دورادورِ جلد بوسيله يك قابِ نسبتاً پهن پوشانيده شده كه ميانه آن را با سه گونه نقش تزئين كرده‌اند. يكي از اين نقش‌ها دقيقاً به شكل كتيبه‌هاي بازوبندي است كه در تزئين ديگر صنايع دستي – مانند قالي‌ها – نيز كاربرد دارد و لذا ما آن‌ها را «كتيبه بازوبندي» ناميده‌ايم.
همچنين در چهار گوشه اين قاب ، چهار نقش شبيه به حرف « L » در الفباي فرنگي ديده مي‌شود. اين نقش‌ها درواقع بجاي «لچكي» ها در جلدهاي ضربي به كار مي‌رود و ما براي ايجاد تمايز ، آن‌ها را «كنجي» ناميده‌ايم. هركدام از اين كنجي‌ها در واقع از تلفيق دو كتيبۀ بازوبندي با زاويه 90 درجه تشكيل شده است.
همچنين در شكل مي‌بينيم كه ميانه هر دو «كتيبه بازوبندي« با يكديگر يا ميان يك «كتيبه بازوبندي» با «كنجي» از قالب هاي كوچك‌تري استفاده شده كه ما آن‌ها را «ترنجك» ناميده‌ايم.
نقش‌هايي كه از آن‌ها ياد كرديم بصورت عمومي در جلدهاي طلاپوشِ لوح بزرگ به كار مي‌رفت اما ممكن است كه برخي از اين نقش‌ها در برخي نمونه‌ها به كار نرفته باشد.
براي نمونه در «شكل 2» تصوير روي جلد دستنويس شاهنامه بايسنغري (نسخه 716 كتابخانه كاخ گلستان ، مورخ 833 ق) را مي‌بينيم.
شكل 2
اين جلد از كهن‌ترين نمونه‌هاي جلدهاي طلاپوش لوح بزرگ است و چنانكه مي‌بينيم، در قابِ حاشيه آن فقط از قالب‌هاي «كتيبه بازوبندي» و «كنجي» استفاده شده است و «ترنجك» ها و «كتيبه‌هاي افزوده» در بالا و پايينِ كتيبۀ لوح بزرگ آن تعبيه نشده است.
اين جلد علاوه بر اينكه از كهن‌ترين نمونه‌هاي جلدهاي طلاپوشِ لوح بزرگ مي‌باشد، از شاهكارهاي بسيار نفيسِ جلدسازي به شمار مي‌آيد. چنانكه مي‌بينيم سازنده جلد تركيبي بديع از طرح‌هاي ختائي، اسليمي و اسليميِ ماري را به شيوه ضربي بر روي جلد پديد آورده و آن را با زر آراسته است. جلدساز با تركيب اين طرح‌ها در ميانة جلد ، بصورتي استادانه به ترسيم نقش‌هاي ترنج و سرترنج و لچكي نيز پرداخته است به گونه‌اي كه شايد در نخستين نگاه نتوان پي برد كه اين طرح‌ها نيز بر روي كتيبه لوح بزرگِ جلد ايجاد شده است.
يادآوري يك نكته در اينجا بايسته مي‌نمايد و آن اينكه گاهي كتيبه بزرگ ميانه اين جلدها را بوسيله يك قالب يكپارچه ايجاد مي‌كردند اما گاهي نيز اين نقش را با چند بار به‌كارگيري يك قالب كوچك و به شيوه قرينه‌سازي ايجاد مي‌كردند. استفاده از هركدام از اين شيوه‌ها بستگي به نوع نقش‌ها ، اندازه نسخه و همچنين مهارت جلدساز داشته است.
اينكه از «نوع نقش‌ها» سخن رانديم بدين دليل است كه در برخي نقش‌ها امكان قرينه‌سازي وجود ندارد. مثلاً در برخي نمونه‌هاي نفيس از جلدهاي لوح بزرگ، از طرح‌هايي استفاده شده است كه درواقع نوعي نقاشيِ برجسته به شمار مي‌آيد. در اينگونه نقش‌ها امكان استفاده از چند قالب به شيوه قرينه‌سازي بعيد است. براي نمونه در «شكل 3» تصوير روي جلد مرقعي بسيار نفيس از متن مناجات حضرت امير (نسخه 2251 كتابخانه كاخ گلستان ، مورخ 1010 ق) را مي‌بينيم .
شكل 3
چنانكه در تصوير مي‌بينيم مجلسي نقاشي به شيوه «جانورسازي» بر روي جلد ايجاد شده است. چنانكه مي‌بينيم سازندۀ جلد ناگزير بوده است كه از قالبي يكپارچه براي ايجاد نقش بر روي جلد استفاده كند.
اين دشواري در قالب‌هايي كه نقوش آن‌ها از طرح‌هاي هندسي تشكيل شده وجود ندارد و لذا مي‌توان از يك قالب در دو يا چند مرحله براي ايجاد نقش بر روي جلد استفاده كرد. براي نمونه در «شكل 4» تصوير ابره جلد يك مجموعه (شماره 8 فارسي كتابخانه مينگانا ، بي‌تا) را مي‌بينيم كه با اين شيوه ساخته شده است.
شكل 4
براي اينكه شيوه ساخت اين جلد با وضوح بيشتري نمايان شود در سوي چپِ اين شكل ، بخشي از ميانه جلد را با بزرگنمايي بيشتر نمايش داده‌ايم. از روي اين نمونه مي‌توان دريافت كه جلدساز براي ايجاد نقش روي جلد ، يك قالب را در دو مرحله – يك بار در بالا و بار ديگر در پايين- به كار برده است و لذا در محل اتصال دو قالب ، شكافي كوچك ايجاد شده است.
نكتۀ لازم به يادآوري اينكه چند بار كاربرد يك قالب در تزئين اينگونه جلدها معمولاً در نسخه‌هايي انجام مي‌شد كه قطع آن‌ها بزرگ بوده است.
علي صفري آق قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب