آنچه بعنوان مكتب نگارگري سلجوقي شناخته مي‌شود شامل نمونه‌هايي از نگارگري دورۀ اسلامي است كه از حدود سده ششم هجري تا چند دهه آغازين از سده هشتم هجري در نسخه‌هاي خطي اجرا شده و به دست ما رسيده است. اين مكتب را گاهي با عنوان مكتب بغداد نيز خوانده‌اند.
مانند همه نمونه‌هاي هنري اين نكته در نگاره‌هاي مكتب سلجوقي نيز صادق است كه اين شيوه به يكباره و گسسته از پيشينه نگارگري سرزمين‌هاي اسلامي پديد نيامده و ريشه‌هاي آن را بايد در آثار پيش از اين دوره و حتي دوران‌هاي بسيار دورتر از آن جستجو كرد. شباهت‌هايي كه ميان نگارگري سلجوقي با آثار نگارگري مانوي ديده مي‌شود، تقريباً يك نتيجه‌گيري عمومي را در ميان پژوهشگرانِ نگارگري دوره اسلامي مطرح ساخته و آن اينكه نقاشي سلجوقي به ميزان بسياري تحت تأثير نگارگري مانوي بوده است.
شواهد نسبتاً فراواني نيز براي حصول به اين نتيجه در دست است. براي نمونه يكي از ويژگي‌ها و شناسه‌هاي نگاره‌هاي مكتب سلجوقي هاله‌اي است كه بر دور سر پيكره‌ها ترسيم مي‌شد. اين شيوه در نگاره‌هاي مانوي نيز جزو عناصر عمومي نگاره‌ها است. اين عنصر مشترك در هر دو سبك – يعني سلجوقي و مانوي – ديده مي‌شود اما در همين عنصر نيز نشانه‌هايي فراتر از يك شباهت ظاهري وجود دارد. براي نمونه در «شكل 1» تصوير يكي از نگاره‌هاي دستنويس كتاب الترياق (نسخه 2964 كتابخانه ملي فرانسه ، مورخ 595 ق ) را مي‌بينيم.
شكل 1
چنانكه ديده مي‌شود، دور سر همه پيكره‌هاي اين نگاره هاله‌اي ترسيم شده است اما هاله دور سر شخصي كه در ميانه تصوير قرار گرفته با ديگران تفاوت دارد. هاله دور سر اين شخص داراي دو بخش است. يك بخش كه مانند همه موارد نزديك سر فرد ترسيم شده و ديگري كه بزرگ‌تر است و سر و بدن شخص را در بر گرفته است. اين هاله از دو دايرۀ مماس – به قول اهل هندسه مماس دروني – تشكيل شده كه نقطه تماس آنها در بالاي سر شخص قرار دارد. فاصلۀ دو دايره با حركت به سمت پايين ، رفته رفته بيشترمي‌شود.
براي اينكه نمونه ديگري از اين نوع هاله را در نگاره‌هاي سبك سلجوقي ببينيم ، تصوير يكي از نگاره‌هاي دستنويس كتاب الاغاني ابوالفرج اصفهاني (نسخة دارالكتب المصريه ، مورخ 613 ق) را در «شكل 2» آورده‌ايم .
شكل 2
مشابه همين حالت را در «شكل 3» مي‌بينيم كه مربوط به يكي از ديوارنگاره‌هاي مانوي مربوط به سدة 8 و 9 م (از ناحية خوچو) است و اكنون در موزه هنر هندي برلين نگهداري مي‌شود.
شكل 3
باز براي نمونه‌اي ديگر، در «شكل 4» تصوير رويه يك برگ از يك كتاب مصور مانوي را مي‌بينيم كه در حدود سده 7 يا 8 ميلادي ترسيم شده است. در اين تصوير -كه متأسفانه آسيب ديده- بخش‌هايي از سر يك انسان ترسيم شده كه دور سر وي يك هاله وجود دارد كه داراي همان ساختار دواير متماس داخلي است.
شكل 4
تأثيرپذيري نگارگري سلجوقي از آثار مانويانِ مشرق‌زمين -بويژه قوم اويغور- بيش از ديگر نقاط و ادواراست و اين نكته شايد با ساختار اجتماعي سلجوقيان – كه روزگار درازي را در سرزمين‌هاي شرقي ماوراءالنهربه سر برده بودند- بي‌ارتباط نباشد. بويژه كه آنچه امروزه از نگاره‌هاي مانوي به دست است ، در سده‌هاي دوم و سوم هجري (هشتم و نهم ميلادي) پديد آمده و فاصلة اين آثار ، از دورۀ سلجوقي چندان زياد نيست.
علي صفري آق قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب