تا جايي كه مي‌دانيم، نخستين اشارات به اين هفت اصل در چند متن دورۀ صفوي درج شده است. براي نمونه قاضي احمد قمي در گلستان هنر (ص 132) هفت اصل را چنين برشمرده است:
«همچنانكه در خطّ ، «شش قلم» اصل است، درين فن نيز «هفت اصل» معتبر است: اسلامي، ختايي، فرنگي، فصّالي، ابر، واق ، گره».
واق نقشي است انتزاعي از سر جانوران كه با ازگ‌هايي به يكديگر پيوسته‌اند. نقش سر جانوران در اين نقوش معمولاً مربوط به جانوران خيالي – مانند ديوها – است امّا گاه سر انسان و يا جانوران طبيعت نيز در آن نقش مي شد.
نمونه‌اي از كاربرد اين نقش را در «شكل 1» مي بينيم كه مربوط به يكي از نگاره هاي دستنويسي از ظفرنامه شرف‌الدّين علي يزدي (نسخۀ كتابخانۀ ميلتن اس. آيزنهاور در دانشگاه جان هاپكينز، بي‌تا [ميانۀ 875 – 911 ق]) است. چنانكه مي بينيم، نقش واق بر فراز قبّۀ خرگاه ترسيم شده است. دستنويس مورد گفتگو و نگارۀ مورد نظر در دورۀ سلطان حسين ميرزا بايقرا(حكـ 875 – 911 ق) ساخته شده است.
شكل 1
نمونه‌اي از كاربرد اين نقش در تشعيرسازي حاشيۀ كتاب ها را مي توان در دستنويسي از مخزن الاسرار نظامي (نسخۀ 985پيوست فارسي كتابخانۀ ملّي پاريس، مورّخ 944 ق در بخارا) ديد. تصوير يكي از صفحات نسخه را در «شكل 2» مي‌بينيم.
شكل 2
براي ديدن نمونه‌اي از ترسيم نقش واق در جلدها در «شكل 3» تصوير روي جلد دستنويسي از ديوان حافظ (نسخۀ مجموعۀ گرت در كتابخانۀ دانشگاه پرينستون، مورّخ 926 ق) را آورده‌ايم. اين جلد، تركيبي از شيوۀ ضربي و لاكي است كه نقش واق در آن به شيوۀ ضربي اسجاد شده است.
شكل 3
نمونه ديگر در دستنويسي از فاتحة الشّهاب جامي (نسخه 552 پيوست فارسي كتابخانه ملّي پاريس، بي‌تا [حدود اواخر سده نهم يا سدة دهم]) ديده مي‌شود. اين جلد كه تصوير آن را در «شكل 4» مي‌بينيم از نمونه‌هاي لاكي اينگونه جلدها مي‌باشد كه البته اندكي آسيب ديده است.
شكل 4
البته بايد يادآور شويم كه پيشينه كاربرد نقش واق به سده‌هاي پيش از اسلام بازمي‌گردد كه نمونه‌هاي آن در ساخته‌هاي پيش از اسلام همراه با شواهد متني گوناگون به خواست خداوند در مقاله‌اي جداگانه منتشر خواهد شد.
میراث مکتوب – علی صفری آق قلعه
…………………………………………………
نظر کاربر: ليلا نفيسي نيا
دوشنبه 23 دي 1392 – 11:44
ضمن احترام به پژوهشگر محترم بهتر است به بررسي پيشينه هاي مضمون و مفهوم واك و واق هم پرداخته ميشد. همچنين نمونه هاي تصويري فرش واك و نسخه هاي چاپ سنگي كه اشاره مستقيم تري به مفهوم واك دارند آورده ميشد.