به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و شصت و نهمین نشست این مؤسسه با موضوع «نسخههای خطی، میراث مشترک ایران و هند و رونمایی از فهرست نسخههای خطی فارسی دانشگاه بنارس» با همکاری مرکز فرهنگی سوامی ویوکاناندا روز یکشنبه ۳۰ مهرماه ۱۴۰۲ در این مرکز برگزار شد.
در این نشست که با حضور رودرا گائوراو شرست، سفیر محترم هند در ایران برگزار شد، احسان الله شکراللهی، رئیس پیشین مرکز تحقیقات زبان فارسی در دهلی، آذرمیدخت صفوی، استاد پیشین زبان فارسی دانشگاه علیگر هند، سید حسن عباس، استاد زبان فارسی دانشگاه بنارس، سید سعید میرمحمدصادق، مصحح و پژوهشگر متون، اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، و بلرام شوکلا، رئیس مرکز فرهنگی سفارت هند در ایران سخن گفتند.
در ابتدا بلرام شوکلا ضمن خواندن بیت «عیشم مدام است از لعل دلخواه / کارم به کام است الحمدلله» به حاضران در نشست خیر مقدم گفت و بیان کرد: هندوستان گهواره علم و حکمت بوده است. در وداهای ما آمده که هر چیز که خوبتر باشد ای خدا سوی ما بیاید و خدا این دعا را پذیرفته است و همه چیزهای خوب و علم و دانش از اطراف دنیا به هندوستان آمده و هندوستان هم همه را پذیرفته و پرورانده است.
وی با بیان این که ما در هندوستان ۱۰ میلیون نسخه خطی مربوط به زبان‌های سانسکریت، تامیل، تلگو، عربی و فارسی داریم، اظهار کرد: هندوستان غنی ترین کشور در تمام دنیا از لحاظ نسخه خطی است و تعداد نسخ فارسی در هندوستان هم حدودا نیم میلیون تخمین زده می شود که این هم غنی ترین ذخیره تمام دنیاست.
وی گفت: اگر در هندوستان هیچ وقت فارسی زبان عامه مردم نبود اما مردم باز هم فارسی را پروراندند و آن را مایه تولید علم و دانش کردند.
وی با اشاره به فهرست‌نویسی شدن بسیاری از ذخیره‌های نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌های هندوستان، گفت: از آن جمله حدود ۶۰ سال پیش امرت لعل عشرت فهرست دانشگاه بنارس را به زبان انگلیسی نوشت و دوستان ایرانی همت کردند و آن را به زبان فارسی برگرداندند و به تمام فارسی زبانان خدمتی ارزشمند انجام دادند و خیلی جای مسرت است که ما را گزیدند که با همکاری ما این کتاب را رونمایی کنند و این باعث افتخار ماست.
رودرا گائوراو شرست، سفیر کبیر هندوستان در ایران به بیان سخنان خود پرداخت و ضمن تشکر از حاضران و قدردانی از چاپ این کتاب در ایران، گفت: خوشحالم که بر حسب تصادف ۱۴ دانشجوی هندی هم که مهمان بنیاد سعدی هستند در این نشست حضور دارند. همان طور که آقای شوکلا گفتند ما در هند نیم میلیون نسخه فارسی داریم که بیشترین تعداد در کل دنیا است و جای تعجب هم ندارد بخاطر این که جمعیت هند زیاد است و زبان فارسی ۶۰۰ سال زبان رسمی سرزمین ما بوده است.
وی افزود: حضور دانشجویان هندی در ایران نشان می دهد که گر چه مانند گذشته زبان فارسی در هند رایج نیست اما شایسته احترام است و محترم و ارزشمند شمرده می شود. اگر استعمار بریتانیا رخ نمی داد شاید هنوز زبان فارسی زبان رسمی هند بود. زبان انگلیسی در ابتدا فقط زبان اداری هند بود و اگر آن استعمار به وجود نمی آمد شاید امروز زبان فارسی زبان رسمی و مکاتبات هند بود و این استعمار رخ داد و امروز بیشترین جمعیت انگلیسی زبان دنیا در هند حضور دارند حتی بیشتر از کشورهای آنگلوساکسون.
وی گفت: فهرست نویسسی نسخ خطی فارسی در هند مهم است، نه فقط از جهت کارهای پژوهشی و آکادمیک و ساختن آرشیوی از این نسخ بلکه بخاطر این که آن گذشته و تاریخ مشترکی را که بین دو کشور وجود دارد به ما یادآور می شود. من از این بابت از دکتر ایرانی و مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب که این کتاب به فارسی به چاپ رساندند، تشکر می کنم.
وی با اشاره به همایشی که یک هفته پیش در فرهنگستان زبان و ادب فارسی دربارۀ غالب دهلوی برگزار شد، گفت: در آنجا هم با حضور دانشجویان هندی در ایران، صحبت‌های ارزشمندی در مورد نزدیکی دو کشور ایران و هند مطرح شد و این ارتباط نزدیک همچنان باید حفظ شود.
وی گفت: آقای شوکلا لیسیتی از کتاب های مؤسسه میراث مکتوب را به من دادند و من دیدم که شما نه تنها کار پژوهشی و آرشیوی انجام داده اید بلکه به صورت کتاب دیجیتال هم آنها را دسترس قرار داده اید و این باعث می شود که دسترسی به آنها آسان بشود و ریشه های تاریخی و تمدنی بین کشورهای دارای این میراث مشترک و ایران و هند حفظ بشود.
وی افزود: امیدوارم که این همکاری به همین یک برنامه ختم نشود بلکه شروع همکاری بین مرکز فرهنگی سفارت هند و سفارت و مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب باشد و این کار ادامه پیدا کند.
وی در پایان گفت: این میراثی که بین ایران و هند مشترک است در واقع میراث بشریت است و وسعت و عظمتی دارد و هر چیزی که برای بشریت ارزشمند باشد به هیچ دو کشوری تعلق ندارد. هند در حوزه فناوری اطلاعات پیشرفته است و اگر در زمینۀ دیجیتال سازی این میراث و هر فعالیت دیگری در این حوزه بتوانیم کمکی انجام بدهیم خوشحال خواهیم شد.
در بخش بعدی اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به بیان مطالب خود پرداخت و ضمن خواندن مصراع «یارا بهشت صحبت یاران همدم است»، گفت: شاید هیچ دو ملتی به اندازه ایران و هند پیشینه چندهزارساله همدمی و همدلی و همکاری و تبادلات فرهنگی و علمی نداشته باشد. وقتی تبادلات علمی صورت می گیرد مبتنی بر همدمی و همدلی و صلح و دوستی و رفاقت است.
وی با قدردانی از دکتر شوکلا، گفت: ایشان از زمانی که به ایران تشریف آورده اند مرتب در مرکز فرهنگی سفارت هند فعالیت فرهنگی دیده می شود. ایشان استاد زبان فارسی شاعر و یک نسخه از دیوانشان را هم به من دادند. من اولین بار است که به این مرکز می آیم و این هم به افتخار ایشان است. دوستان زحمت کشیدند و افتخار داریم در این مجلس در خدمتشان هستیم.
وی ادامه داد: این باعث افتخار است که در این دوره سفیر کبیر محترم کشور هند و هم رایزن فرهنگی این سفارت به زبان میراث نیاکان و مشترک سخن می گویند.
وی گفت: این میراث مشترک پیشینه‌ای حداقل هزار ساله دارد چون ما می دانیم هجویری کشف المحجوب را در قرن پنجم هجری در لاهور نوشته است و در دوره های بعد هم سیل مهاجرت ادبا و شعرا و بزرگان به این خطه ادب خیز و حامی فرهنگ و هنر و شعر جریان داشته است. من درباره پیشینه این ارتباطات خیلی نمی خواهم صحبت کنم. ما هم در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب سعی کرده ایم که یک خوشه چینی کنیم از این میراث مشترک.
وی گفت: همین طور که فرمودند از آثار میراث کهن تمدن ایران و اسلام در دوره اسلامی بیشترین تعداد در شبه قاره هند وجود داشته و این جریان تا زمان استعمار انگلیس در هند پرقدرت بوده است. به خصوص در دوره صفویه ما شاهد هستیم که آثار و کتابهای زیادی تألیف شد، از دانشنامه ها تا فرهنگ های فارسی که اولین بار در شبه قاره یعنی در هند و پاکستان و بنگلادش تألیف شد تا تذکره های بزرگی که نوشته شد.
وی ادامه داد: تذکره عرفات العاشقین حدود ۸ جلد است و بر اساس آن می بینیم که بالغ بر سه هزار شاعر از ایران به هند مهاجرت کردند و مورد حمایت بودند. این که چرا مهاجرت کرده اند مورد بحث است و مقالاتی هم در این باره نوشته شده است، اما بیشتر به خاطر حمایتی است که کومت هند از این شاعران می کرده است. در دوره های شاه طهماسب و شاه اسماعیل شاید مسائل و مضایقی بوده است و یا متأخرتر در دوره حزین لاهیجی که مجبور به مهاجرت شد. الان نام بنارس با حزین لاهیجی گره خورده است. ما این سعادت را داشتیم که تمام آثار حزین لاهیجی را منتشر کردیم.
وی گفت: شاعران فارسی زبان مهاجرت کرده به هند کسانی هستند که سبک متفاوتی را در حوزه ادبیات رقم زدند و رونق بخشیدند که به سبک هندی هم معروف شد.
وی با بیان این که مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب هدفش شناسایی آثار تمدنی ایران و اسلام است، گفت: این آثار تمدنی بیشتر در هند و بعد در ماوراء النهر و بعد در دوره عثمانی در آن اقلیم حفظ شده است. طبعا باید این آثار بررسی، شناسایی و فهرست و اطلاع رسانی بشود. کارهای کمی پیش از انقلاب شده بود. تحول دیجیتالی که در این سال های اخیر اتفاق افتاده به این کار رونق بخشیده است. خیلی از نسخه ها هنوز در شبه قاره فهرست نشده است. دکتر شکراللهی در دوره ای که در هند بودند خیلی فعال بودند. ایشان در دوره ای که در مرکز تحقیقات بودند گزارش روزانه داشتند.
وی با بیان این که هنوز جای کار بسیاری هست، و با اشاره به برگزاری کارگاه های نسخه شناسی و فهرست نویسی و تصحیح متون در دانشگاه دهلی و علیگر در سال های گذشته از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و کتابخانه مجلس، گفت: ما باز هم آمادگی داریم برای دانشجویانی که به ایران تشریف آورده اند و به دانشجویان زبان فارسی هندوستان این آموزش ها را ارائه کنیم.
وی با بیان این که بخشی از کارهایی که ما در حوزه میراث مشترک منتشر کرده ایم به نوعی شناخت متقابل تاریخ و فرهنگ دو کشور است، اظهار کرد: ما کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره در سیصد سال اخیر را در ۴ جلد چاپ کرده ایم و دو جلد آن هم زیر چاپ است. این فهرست نشان می دهد بالغ بر ۱۵ هزار اثر، کتاب و رساله فارسی در این مدت در شبه قاره چاپ شده است.
وی دسترسی به نسخ خطی را یکی از مسائل و چالش های این دست فعالیت ها دانست و گفت: سازمان یونسکو از سال ۹۲ اعلام کرد که کشورها باید برای ایجاد تسهیلات به منظور دسترسی به میراث بشری تلاش کنند. این آثار نیاکان و گذشتگان میراث بشری است و ما دولت ها و مؤسسات فرهنگی موظف هستیم که برای دسترسی اهل فرهنگ و علم و دانش تلاش کنیم و برنامه داشته باشیم. غالب کشورها اینها را فهرست نویسی کرده اند و به صورت آنلاین و برخط در اختیار گذاشته اند و حتی خیلی از نسخه ها قابل برداشت و دانلود است. در ایام کرونا فضلای میراث مکتوب فهرست نسخه های فارسی کتابخانه کنگره آمریکا را دانلود و از هماغن نسخه های دیجیتال فهرست نویسی کردند و منتشر شد.
وی ادامه داد: خوب است در این زمینه ما همکاری کنیم که بیشتر بدانیم در مخازن خطی کشورهای ما چه هست و این کمک می کند به شناخت بیشتر پیشینه تمدنی مان. طبعا باید به یک فهرست واره ای از تمام نسخ خطی که به زبان های فارسی، عربی، هندی و … در کشورهای مختلف وجود دارد فکر کرد. کار تدوین چنین فهرست‌واره‌ای می تواند موضوع بندی و تقسیم بشود. همچنین امیدوارم ما به حسب وسع و توان‌مان بتوانیم به آثاری که مورد نیاز است دسترسی پیدا کنیم.
وی با بیان این که مجموعه کارهایی که مؤسسه در طول این سال ها انجام داده راهی است که تازه شروع شده است، اظهار کرد: فکر می کنیم که اگر امکان دسترسی ما به تصاویر نسخ خطی فراهم بشود فعالیت های گسترده‌تری می توان صورت داد. طبعا خیلی از دانشجویان از کشور هند هم می توانند همکاری کنند؛ چنانکه بعضی از آثاری که ما در دست چاپ داریم از همین دانشجویان هندی هستند که دارند تصحیح می کنند و ما کمک می کنیم. در حوزه ماوارء النهار و عثمانی هم به همین ترتیب.
وی افزود: الان دانشجویی در دانشگاه سلجوق ترکیه رساله ای با عنوان منظر الابرار به اقتفای مخزن الاسرار نظامی را تصحیح کرده و برای ما فرستاده است. ما در پیدا کردن شرح حال این بزرگان به او کمک کردیم و قرار شده است که مشترکا آن را منتشر کنیم. طبعا این زمینه همکاری فراهم است. به امید این که روزی به این همکاری وثیق و عمیق برسیم.
وی به عنوان نمونه ای از رواج زبان فارسی در هند، گفت: آقای رام موهام روی در سال ۱۸۲۱ روزنامه ای در هند راه انداخت به نام مرأت الاخبار به زبان فارسی و در سرمقاله آن نوشت که من در حالی این روزنامه را منتشر می کنم که اکثر مردم فارسی می خوانند. جالب است که او برای کسانی که فارسی نمی دانند و این روزنامه را نمی توانند بخوانند افسوس خورده است. او فرد جالبی بوده و کتابی هم با عنوان تحفه الموحدین نوشت که چند بار هم اینجا چاپ شد. او دنبال اتحاد و یگانگی بین ادیان بود معتقد بود باید به یک یگانه پرستی و بر اساس آن به صلح جهانی برسیم. این آدم ها در فرهنگ ها بوده اند و خدمات ارزشمندی کرده اند.
وی در خصوص دشواری دستیابی به نسخ خطی گفت: ما المصادر بستی را که چاپ کردیم فقط حدود ۱۵ صفحه از آن را به ما دادند. استاد علی اشرف صادقی مفصل درباره این صفحات نوشت و ما یک ضمیمه را به آن اختصاص دادیم. من چندین بار به واسطه های مختلف خواستم که این نسخه را در اختیار ما قرار بدهند تا آن را چاپ عکسی کنیم اما نشد. امیدوارم که روز به روز به نقطه ای برسیم که دسترسی ها راحت تر بشود و شرایط برای پژوهش نسخ خطی فراهم بشود.
وی در پایان گفت: از مترجم کتاب خانم پروین فر هم تشکر می کنم که زمینه این جلسه و همراهی را با کار خود فراهم کردند. از استاد حسن عباس که از فضلا و ایران دوستان و استادان برجسته فارسی هند است و این کتاب را خواندند و اصلاح کردند و نکاتی افزودند، نیز تشکر می کنم. امیدوارم این نشست شروعی برای همکاری های بیشتر باشد.
در ادامه بلرام شوکلا با اشاره به اینکه پیش از این فهرستی کلی در زمینه نسخ خطی به سنسکریت و زبان های هندی قدیم تهیه شده است، گفت: در حال حاضر این فهرست را در هندوستان به روزرسانی می کنند؛ فهرستی که تمام فهرست های دیگر را در خود دارد.
در بخش بعدی این نشست احسان الله شکراللهی به بیان مطالب خود پرداخت و ضمن خواندن بیت «بحمدلله که بازم دیدن رویت میسر شد / ز خورشید جمالت دیده بختم منور شد»، گفت: خوشحالیم که پل های فرهنگی بین ایران و هند همچنان برقرار است.
وی در ادامه ۱۴ بیت از یک قصیده ۱۲۰ بیتی خود را که به احترام هند و ۵ سال خدمتش در آنجا سروده است، خواند.
هزاره هاست رفاقت میان ما و هند/ که پل ز عشق و صفا بسته بین ما تا هند
هماره مهر و بهارات در دل ایران / علی الدوام به اقلیم پارس شیدا هند
به باغ خاطره هامان قدم گذار و ببین / هزار حلقه گل بسته بر قد ما هند
زبان پارسی در آنجا از آن محنا شد / که کرد کامه خود را از آن مهیا هند
مربیان دو اقلیم بوده شعر و ادب / که انگبین شده ایران و شد مربا هند
کتیبه های کهن با خطوط نستعلیق / نوشته مدح و ثنای تو را به هر جا هند
چقدر نسخه مخطوط علم و فن و هنر / به دست تو شده مکتوب و گشته احیا هند
چقدر تذکره شعر کرده ای تصنیف / به پنجه های هنرسنج مجلس آرا هند
چقدر شعر دل آسای پارسی گفتی / به سبک ویژه هندی لطیف و گویا هند
فزون ز مردم ایران نوشته ای دستور / برای در دری این زبان گویا هند
ز فیض شعر دری باز شد دری از نور / به روی تو که شدی طوطی شکرخا هند
امیرخسرو و بیدل حزین و فیض و کلیم / به شعر هر یک از ایشان زدی تتق را هند
برای پارسی نغز این تمامی مغز / چقدر شرح دلارا نگاشتی یا هند
وی در ادامه گفت: اگر ما بپذیریم که مهمترین دستاورد یک هزاره ایران و ایرانی شعر و ادب او بوده است و اگر بپذیریم که هندوستان بزرگترین عرصه ای بوده است که زبان فارسی به آن اقلیم قدم گذاشته و برخوردار بوده است که بوده و اگر بپذیریم که بسیاری از نخستین ها و بیشترین ها و برترین ها در رابطه با زبان فارسی در هند شکل گرفته است، مثل مرآت الاخبار، مثل تذکره ها، بیشترین دواوین شعر فارسی، بیشترین کتاب دستور زبان فارسی، بیشترین متون نقد به زبان فارسی، اولین چاپ های متون ادبی ما و بسیاری از اولین های دیگر که اعلام آمادگی می کنم یک بار هم دربارۀ این اولین ها و بیشترین ها صحبت کنم، بر این اساس باید این را هم بپذیریم که بزرگترین خدمت را به زبان و فرهنگ فارسی و ایرانی هند و هندی انجام داده است. پس به احترام همه هندی ها باید این میراث مشترک را قدر بدانیم و باید آنها را شناسایی و احیا کنیم.
وی با بیان این که کتابخانه و مراکز فراوانی در هند هستند که نسخه های خطی فارسی در آنها نگهداری می شود، اظهار کرد: کتابخانه خدابخش در شهر پتنه، کتابخانه رضا در شهر رامپور، کتابخانه های شخصی مثل راجه محمود آباد، موزه سالار جنگ، موزه ملی هند، انجمن آسیایی بنگال، مؤسسۀ سادی منسینگ در جیپور، ایندیا آفیس در دیگر کشورها، ایوان غالب، بنیاد مولانا آزاد، مرکز تحقیقات دانشگاه علیگر، مرکز تحقیقات فارسی دهلی نو و ده ها مؤسسه و کتابخانه و مرکز پژوهشی دیگر از این جمله است. پس می بینید که نیم میلیون نسخه خطی فارسی در هند پراکندگی زیادی دارد و برنامه ریزی و نظمی برای حفظ و نگهداری و اشاعه آنها نیاز است.
وی با اشاره به سخنی از شیالی راما ریتا رانگاناتان، گفت: او که پدر کتابداری هند و به نوعی به عنوان پدر کتابداری جهان هم شناخته می شود، پنج اصل کتابداری را این گونه توضیح می دهد که هر خواننده کتابش، هر کتاب خواننده اش، وقت خواننده را نباید تلف کرد، کتاب ها برای مطالعه اند و کتابخانه مانند ارگان زنده عمل می کند. خلاصه اش این است که باید این کتابها به دست اهل پژوهش برسد و «برای نهادن چه سنگ و چه زر». این که بگوییم این آثار را داریم و به آن افتخار کنیم کافی نیست؛ اشتباهی که بعضی در ایران ما هم مرتکب می شوند. بعضی از کتابخانه ها به عنوان این که این کتاب ها نفیس است دسترسی نمی دهند. در حالی که آن چه نفیس است باید زودتر فهرست و اطلاع رسانی بشود، زودتر اسکن بشود و زودتر به دست محقق برسد. کتابها برای مطالعه اند.
وی ادامه داد: ما شاهدیم که طی این سال ها اهتمامی که باید برای نگهداری و مرمت و فهرست نوسی و اسکن و عرضه نسخ خطی صرف می شده صورت نگرفته است؛ نه از طرف دولت هند و نه از طرف دولت ایران. این میراث مشترک را ما باید با هم حفظ کنیم. خوشبختانه امروز هند در اوج قله پیشرفت است. به تازگی سفینه هند در ماه نشست اما پیش از آن هزاران سفینه محبت هند در دل ایرانیان نشسته است و ما این فرصت را باید مغتنم بشماریم. هم فرصت های پیشرفت درخشان هند را و هم فرصت های شناسایی و جمع آوری این نسخه های پراکنده را.
وی با اشاره به فعالیت ۴۰ ساله مرکز میکروفیلم نور در خانه فرهنگ ایران در دهلی، گفت: هر چند در ابتدا در این مرکز قدم های مثبتی برای فهرست نویسی و تصویربرداری برداشته شد اما به عللی، که من از آن خبر ندارم، با این که ۵ سال در هند بودم، اما این فرایند چنان که باید و شاید ادامه پیدا نکرد. ما انتظار داریم بعد از ۴۰ سال حضور یک نهاد مستقل برای پرداختن به نسخه های خطی شاهد این باشیم که مثل این فهرستی که داریم رونمایی می کنیم فهرست همه کتابخانه ها یک به یک نوشته و منتشر بشود و تصاویرش با کیفیت فوق العاده تهیه و عرضه بشود. این مستلزم خواستن است هم از جانب قاطبه پژوهشگران و مؤسسات فرهنگی مثل میراث مکتوب و هم از طرف دولت هند. خود شما هم باید از دولت ما بخواهید که این خواسته پژوهشگران برآورده شود.
وی افزود: بنابراین مهمترین کاری که امروزه می شود و باید انجام داد یک سعی بلیغ برای تصویربرداری و فهرست نویسی نسخه های خطی است.
وی در ادامه به وضعیت امروز زبان فارسی در هند پرداخت و گفت: فقط ما ۱۴۰ گروه زبان و ادبیات فارسی در هند امروز داریم که از این تعداد یک سوم آن تا سطح دکترا دانشجو می پذیرند و معمولا در مقاطع مختلف پایان نامه خودشان را در زمینه نسخه های خطی می گیرند. بنابراین ما می بینیم که دولت هند چقدر دارد برای توسعه زبان فارسی هزینه می کند. این نشان دهنده هوشمندی دولتمردان هند است که تا هنوز این تعداد از مراکز فرهنگی را پشتیبانی می کنند.
در مراکز تحقیقاتی مثل مؤسسه شبلی نعمانی، مؤسسه مولانا آزاد، در دانشگاه علیگر، در ایوان غالب کارهای خوبی انجام می شود.در دانشگاه روهیلکن در شهر بریلی ما مرکز مطالعات ایران و هند را داشتیم. تمام مراکز مطالعات آسیایی بخشی از توان و انرژی و عده و عده خودشان را برای زبان فارسی صرف می کنند. غیر از این ما حوزه های علمیه ای را داریم که تا امروز بخشی از دروس شان مخصوص آموزش نحو عربی از مسیر زبان فارسی می گذرد و متن این کتاب های شان به فارسی است. بعضی از کتاب ها مثل کریما و بعضی از فصول گلستان و بوستان را تدریس می کنند. حلقه های عرفانی و صوفیانه هند و فضاهای خانقاهی هنوز بسیاری از شعرهای شان به زبان فارسی است. بزم های ادبی که در دانشگاه ها و دیگر مراکز فرهنگی برگزار می شود بزم خسرو، بزم بیدل، بزم غالب و … در بسیاری از این ها ما شاهد این هستیم که از زبان فارسی استفاده می کنند. انجمن استادان فارسی در سراسر هند هر ساله یک تشکلی را تا پیش از کرونا داشتند و جمع شدن آن ها خیلی برکات داشت و معمولا بخشی از حضورشان به احیای متون خطی برمی گشت.
وی با بیان این که در ۱۴۰ دانشگاه مورد اشاره نزدیک به ۲۸۰ استاد زبان فارسی حضور دارند، افزود: همچنین در این دانشگاه ها حدود ۷۲۰۰ دانشجو مشغول به تحصیل هستند که بعضی از آنها واقعا نخبه هستند.
وی همچنین از شریف حسین قاسمی، آذرمیخدت صفوی، چندر شکر، حسن عباس، ریحانه خاتون، بلقیس فاطمه حسینی، سید کریم اصغر به عنوان استادان ویژه کار زنده و از زنده‌یادان امیرحسن عابدی، نظیر احمد، یونس جعفری به عنوان استادان ویژه کار درگذشته نامه برد و گفت: این افراد هر کدام یک پتانسیل قوی برای احیای متون فارسی بوده اند که بسیاری از آثارشان هم چاپ شده است. سالهای سال ما از تصحیح استاد نظیر احمد از دیوان حافظ بهره مند بودیم که نسخه خطی اش را ما در مرکز تحقیقات فارسی دهلی نو داریم. ناشرانی که بخشی از نشرشان را به زبان فارسی اختصاص می دهند به ویژه در منطقه کشمیر قابل توجه هستند.
وی در پایان سخنان خود به قانونی مصوب مجلس هند اشاره کرد و گفت: مهمترین و آخرین نکته مربوط به زبان فارسی در هند که از آن سخن می گویم قانون مصوب ۲۰۲۰ مجلس هند است که بر اساس آن زبان فارسی از دایرۀ زبان های خارجی به دایرۀ زبان های کلاسیک هند منتقل شد و امروزه هر مدرسه ای که ۱۵ نفر متقاضی آموزش زبان فارسی داشته باشد مدرسه موظف است برای آن معلم تأمین کند.
وی افزود: همه این ها اشاره هایی است به این که زبان فارسی در هند خیلی پر رنگ است. مصرعی را دیدم که مضمون اش این بود هر کسی دهلی یک نشان از خویشتن می یابد و ما نشان های پررنگی از زبان فارسی در دهلی داریم و باید اهتمام ویژه ای بکنیم و با سرعت بیشتری به آن بپردازیم و هر ساله چند نمونه از این فهرست ها در هند و ایران چاپ بشود و هر ساله دسترسی به نسخه های خطی آسانتر بشود.
در بخش دیگری از این نشست دکتر آذرمیدخت صفوی، استاد سابق دانشگاه علیگر، از هند و به صورت اینترنتی مطالب خود را بیان کرد و ضمن سلام و تبریک و تهنیت به مناسبت رونمایی از این فهرست نسخه های خطی و عذرخواهی بابت این که نتوانسته در این جلسه حضور داشته باشد ، گفت: امرت لعل عشرت، نویسندۀ این فهرست استاد بسیار برجسته و معروف زبان و ادبیات فارسی در هند بودند و خیلی برای پیشرفت و فروغ ادبیات فارسی کار کردند. ایشان در دانشگاه بنارس رئیس گروه زبان و ادبیات فارسی بودند.
وی چاپ این فهرست را بسیار مهم و مفید دانست و دربارۀ فارسی در هند گفت: هند یک مرکز بسیار بزرگ و مهم زبان و ادبیات فارسی بوده و تقریبا برای ۷۰۰ سال یا بیشتر فعالیت هایی در زمینه زبان و ادبیات فارسی در هند انجام شده و این فعالیت ها واقعا به نقطه اعتلا رسیده بود. خوشبختانه الان هم در بسیاری از دانشگاه های هند و مؤسسات دیگر و همین طور در ذخیره های شخصی استادان و دوستداران ادبیات فارسی هزاران نسخه خطی به زبان فارسی وجود دارد و نگهداری می شود.
وی با بیان این که این یک خزینه بسیار مهم از میراث فرهنگی هند و ایران است که باید نگهداری شود، افزود: این نسخ خطی راجع به تمام رشته ها و موضوعات مختلف هستند؛ عرفان و فلسفه هند، طب، هندشناسی، سیاست، جغرافیا، تاریخ، فرهنگ. آثار زیادی در این کتابخانه ها وجود دارد که هنوز به چاپ نرسیده و این وظیفه ماست که این نسخه ها را تدوین و تصحیح کنیم تا به دست دوستداران زبان و ادبیات فارسی و دیگران در هند و ایران برسد. پس این فهرست توضیحی که آقای لعل عشرت نوشته اند و آقای حسن عباس با مقدمه مبسوط و افزوده هایی آن را تکمیل کرده اند و به فارسی ترجمه شده است و از سوی مؤسسۀ میراث مکتوب به چاپ رسیده یک کار بسیار مهم و ارزشمند است.
وی در پایان گفت: اگر از ضرورت فهرست نگاری و تصحیح نسخ خطی غافل شویم از این نسخ محروم خواهیم ماند. پس به نظر من این گام بسیار ارزشمند و مایه افتخار و خرسندی است و من امیدوارم که آینده هم این طور نسخ خطی از دست استادان و مؤسسۀ میراث مکتوب به چاپ برسد.
سخنران بعدی نشست سید سعید میرمحمدصادق با اشاره به اشتراکات ایران و هند در فرهنگ و تاریخ و تمدن و زبان از عصر ودایی و اوستایی تا امروز، و جریان داشتن تبادلات فرهنگی و علمی بین دو ملت، با توجه به حوزۀ کاری خود، یعنی تاریخ و تاریخ اجتماعی، از اهمیت پژوهش در نسخ خطی فارسی تألیف شده در هند سخن گفت و به طور مشخص با مقایسه دو فرهنگ برهان قاطع و بهار عجم، گفت: نویسنده بهار عجم یک هندو است و اما نویسنده برهان قاطع یک ایرانی است. نویسنده برهان قاطع بسیاری از مطالب را به خاطر این که برای او عادی و واضح بوده به نگارش در نیاورده در الی که نویسنده بهار عجم از اجزای یک دستگاه ریسندگی تا ناسزاهای رایج در اصفهان را هم در اثر خود انعکاس داده است. این موارد اهمیت زیادی برای تاریخ اجتماعی دارد.
وی با بیان این که به نظر می رسد تعداد نسخ خطی فارسی در هند باید بیش از ۵۰۰ هزار باشد، گفت: می دانیم که اینها تعداد نسخه های فهرست شده است و قطعا نسخه هایی وجود دارد که ما و فهرست نویسان از آن بی اطلاع هستیم.
وی در بخش دیگری از سخنان خود بر پایۀ کتابی که خود وی آن را تصحیح کرده با نام شرفنامه یا تاریخ حفیظ الله خانی نوشته محمد اولیا نایتی شافعی قادری، به شرح روند آموزشی فارسی زبانان در هند در اوایل قرن ۱۳ هجری بر اساس احوالات و اشارات نویسنده این کتاب پرداخت.
وی همچنین ضمن بیان این مطلب که دست اندر کاران این جلسه به نوعی مدیون مرحوم لاله سری رام هستند که نسخه ها را وقف دانشگاه بنارس کرده است، مختصری دربارۀ او توضیح داد.
وی در خصوص تعداد نسخ خطی فهرست شده گفت: ۹۳۷ نسخه در این فهرست آمده که ۴۰ مورد آن مجموعه هایی است که مشتمل بر ۱۳۵ عنوان اثر هستند. پس مجموعا ۱۰۳۲ عنوان نسخه خطی به زبان فارسی در کتابخانه دانشگاه بنارس وجود دارد که بخش کوچکی از میراث زبان فارسی است. بیشترین بسامد آثار مربوط به آثار جامی است که ۲۴ نسخه است. پس از آن سعدی با ۲۱ نسخه، نظامی با حدود ۱۷ متن، حافظ با ۱۵ نسخه، مولانا با ۸ نسخه، فردوسی با ۷ نسخه بیشترین نسخه ها را به خود اختصاص داده اند. از میان شاعران هندی مسکن و فارسی زبان امیرخسرو دهلوی با ۱۳ نسخه بیشترین آثار را دارند و ۲۲ نسخه نیز از کتاب های دینی هندی است که به فارسی برگردانده شده است. بیشترین نسخه ها به لحاظ آماری آثار ادبی است و در میان آنها بیشترین دیوان های شعر است و سپس تذکره های ادبی، بعد از آن منشأت و نامه نگاری ها، بعد از آن فرهنگ لغات، کتب دستور زبان، کتب معما، کتب تاریخ ایران، هند و جهان، بعد از آن آثار عرفانی و بعد فقهی، طبی و علمی.
وی با اشاره به چگونگی آشنایی با این فهرست و ترجمه آن گفت: در سفری که به هند داشتم آقای دکتر حسن عباس این فهرست را لطف کردند و من به عنوان سوغات سفر هند این کتاب را برای همسرم آوردم و گفتم که فهرست مهمی است و پیشنهاد کردم که آن را ترجمه کند و خوشبختانه این کار انجام شد. ما در مواردی از آقای سن عباس کمک گرفتیم و احتمالا همچنان نیز نیاز به اصلاحاتی در این کتاب وجود داشته باشد.
آخرین سخنران این نشست دکتر حسن عباس بود که سخنان خود را با شعر «حبذا هند کعبه حاجات / خاصه یاران عافیت جو را / هر که شد مستطیع فضل و هنر / رفتن هند واجب است او را» آغاز کرد و ضمن به فال نیک گرفتن برگزاری این نشست، گفت: من با شما هم خیال هستم که هر جا این خوشبویی از این میراث مشترک و کهن مشام جان را انبساطی می بخشد باید نگهداری شود و به این وسیله که اداره میراث مکتوب عهده دار شده است گسترش یابد.
وی ایران و هند را دو کشور، یک جان و دو قالب توصیف کرد و گفت: در میان این دو راه ارتباط و اشتراک بسیار است که یکی از آنها را می توان همین نسخه های خطی فارسی به حساب آورد. هند در نگهبانی از این میراث بار خود را به خوبی بر دوش برداشته است. تمام مراکز علمی و کتابخانه های شخصی و دولتی و نیمه دولتی و مدارس قدیمی و خانقاه ها دارای نسخه های خطی می باشند. صدها از آنها چاپ شده است و بسیاری از آنها منتظر فهرست شدن است. اگر راهی برای نوشتن فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی در هند ایجاد شود گامی بسیار مهم در حفظ و حراست نسخه ها برداشته خواهد شد.
وی در ادامه به معرفی لال سری رام اهداکننده نسخه های خطی به دانشگاه بنارس و معرفی امرت لعل عشرت نویسنده فهرست نسخه های فارسی این کتابخانه پرداخت و به ذکر نکات و ملاحظاتی در خصوص نحوۀ ضبط اعلام هندی در آثار فارسی پرداخت.
وی ضمن برشمردن مواردی از این خطاها در کار پژوهشگرانی همچون سیروس شمیسا، میرهاشم محدث و … گفت: کسانی که می خواهند در مورد متون فارسی به وجود آمده در شبه قاره کار کنند بسیار لازم است که درباره آوانگاری مخصوص زبان فارسی در شبه قاره آگاهی داشته باشند یا اینکه همکاری از این منطقه در کنار خود داشته باشند. بسیاری از این گونه متون در سال های اخیر انتشار یافته که کاستی هایی در نام های اشخاص و اماکن در آنها دیده می شود. دکتر عارف نوشاهی هم مقاله ای در این خصوص نوشته و چاپ کرده است.
وی افزود: کار مترجم فهرست ستودنی است اما چون از کار فهرست نویسی و مصطحات ویژه نسخه شناسی و کتاب شناسی به خوبی آگاهی نداشته است این کاستی در کار ایشان هم دیده می شود. یکی از مهمترین آنها در مورد نام نویسنده که دکتر امرت لعل عشرت است که همواره لعل را با عین می نوشته ولی اینجا به هر دو صورت لال و لعل نوشته شده است. همچنین در فهرست اصلی نسخه ها به ترتیب الفبای انگلیسی آمده اما در فارسی به ترتیب الفبای فارسی آورده شده است بدون نظر داشتن به این نکته که شماره نسخه ها شماره مسلسل در کتابخانه است.
وی با تأکیدی دوباره گفت: در مورد بسیاری از متون شبه قاره که در ایران چاپ شده اغلب مصححان بدون آشنایی کافی با اعلام تاریخی و جغرافیایی و منابع شبه قاره و حال و هوای شبه قاره دست به تصحیح می زنند و در نتیجه کار غلط از آب در می آید در حالی که با کمی تلاش و جستجو می توان مانع وارد شدن این اشکالات به آثار شد.