«همچنانكه در خط، شش قلم اصل است، درين فن نيز «هفت اصل» معتبر است: اسلامي، ختايي، فرنگي، فصالي، ابر، واق، گره».
چنانكه در عبارت پيش‌گفته ديده مي‌شود «ابر» يكي از اين هفت طرح اصلي نگارگري دورۀ اسلامي است. ساختار اين طرح عبارت است از نقوشي انتزاعي براي ترسيم ابرهاي آسمان كه با قلم‌گيريِ بيرنگ و گاه با تركيبي از رنگ‌هاي روشن ترسيم مي‌شد.
طرح «ابر» در كنار طرح‌هاي «تپه ماهور» و «گل و بته‌سازي» براي آرايش پس‌زمينه نقاشي‌ها كاربرد داشت و اگر هنرمندِ نقاش در ترسيم آن مهارت به خرج مي‌داد جلوه زيبايي به نقاشي مي‌بخشيد؛ ضمن اينكه مي‌توانست در تركيب‌بندي نقاشي‌ها به توازن اجزاي تصوير و پر كردن جاهاي خالي، نقش بسزايي را ايفا كند. اين نقش‌هاي انتزاعي، از جمله كهن‌ترين عناصري است كه در نگارگري اسلامي مورد استفاده قرار گرفته و نمونه‌هاي استفاده از ابر را در نگاره‌هاي بازمانده از نخستين ادوار نگارگري دوره اسلامي مي‌بينيم.
براي نمونه در «شكل 1» تصوير يكي از نگاره هاي دستنويس تاريخ جهانگشاي جويني (نسخه 205 تكمله فارسي كتابخانه ملي پاريس، مورخ 689 ق) را مي‌بينيم . كه دربالاي صفحه از طرح ابر استفاده شده است.
شكل 1
براي نمونه‌هاي ديگر، در «شكل 2» يكي از نگاره‌هاي دستنويس آثارالباقيه (نسخه 161 عربي كتابخانۀ دانشگاه ادينبورگ، مورخ 707 ق ) را مي‌بينيم. اين دستنويس ، از نسخه‌هاي كتابخانۀ ربع رشيدي بوده است و از آثار ميانيِ دورۀ ايلخاني به شمار مي‌آيد.
شكل 2
ترسيم ابر پس از گذشت زمان ، اندك‌اندك به شيوه هنرمندانه‌تري در نگاره‌ها اجرا مي‌شد و تا حدودي نيز شكلي انتزاعي و ويژه به خود گرفت به گونه‌اي كه مي‌توان گفت هنرمندان تلاش داشتند تا نمونه‌هاي ترسيمي خود را به آن شكل انتزاعي نزديك كنند و تلاش چنداني نداشتند تا ابر را شبيه بدانچه در طبيعت هست ترسيم كنند. از نمونه‌هاي زيباي اين ابرها مي‌توان به آثار مندرج در حاشيه نسخه ديوان سلطان احمد جلاير (نسخۀ گالري هنري فرير واشنگتن ، بي‌تا [حدود 783 ق]) اشاره كرد كه تصوير آن را در «شكل 3» مي‌بينيم.
شكل 3
براي اينكه تفاوت ترسيم ابر و تأثير آن را در نگاره‌ها بهتر دريابيم تصوير يك نگاره را كه اصلي بوده و توسط كمال‌الدين بهزاد ترسيم شده است در «شكل 4» آورده و در «شكل 5» نمونه تقليدي همان تصوير را آورده‌ايم.
شكل 4
شكل 5
چنانكه مي‌بينيم ترسيم ابر -كه با پيكان زردرنگ نموده شده- در نگاره نخستين نسبت به نمونه دوم با زيبايي و هنرمندي بيشتر ترسيم شده و جلوه زيباتري بدان بخشيده است. گفتگو درباره ابر و سير ترسيم آن در نگاره‌ها مجالي گسترده‌تر مي‌طلبد و در اينجا صرفاً به ارائه نمونه‌هايي براي آشنايي با اين عنصر نگارگري دوره اسلامي پرداخته‌ايم.
علي صفري آق‌قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب
……………………………………………
نظر کاربر: محمد
سه شنبه 9 مهر 1392 – 20:31
مطلب زیبایی بود و از آن زیباتر آن بود که نویسنده با یکی از اساتید نگارگر مشورت می کرد