میراث مکتوب- در دی ماه ۱۳۸۴ سعدالله خیرالله‌اف، رئیس مجلس ملی نمایندگان تاجیکستان و هیئت همراه او در فرهنگستان زبان و ادب فارسی با دکتر حسن حبیبی و برخی از اعضای فرهنگستان دیدار کردند. در آن نشست بر این نکته تأکید شد که «اگر می‌گوییم بنای روابط دو کشور را نمایندگان فرهنگی ما گذاشته‌اند بیراهه نرفته‌ایم». این رویداد بی‌سابقۀ سیاسی- فرهنگی در روابط دو کشور باعث شد که دو هفته بعد فرهنگستان میزبان دکتر محمدشاه هلال‌اف، رئیس آکادمی علم‌های تاجیکستان باشد و به نظرم نخستین دیدارم با روانشاد میرزا ملااحمد در همان نشست بود. در ملاقات دکتر هلال‌اف با دکتر حبیبی چشم‌انداز خوبی از روابط پیش رو بود. این انتظار زیاد طول نکشید و در هیجدهم اسفندماه همان سال یعنی دقیقاً دو ماه بعد از حضور رئیس مجلس تاجیکستان در فرهنگستان تصمیم بر این شد که «پنجمین مجمع بین‌المللی استادان زبان و ادبیات فارس و تاجیک» در دوشنبه برگزار شود. این‌بار من نیز با سمت مدیر روابط عمومی فرهنگستان، همراه هیئت ایرانی برای نخستین‌بار پایم به آن دیار رسید. در مراسم گشایش این همایش سه‌روزه که در تالار مرکز تحقیقات استراتژیک دستگاه ریاست جمهوری برگزار می‌شد باتوجه‌به ملاقات رئیس آکادمی تاجیکستان با مرحوم حبیبی و آنچه بین‌شان گذشته بود، دکتر هلال‌اف در سخنرانی خود از فرهنگستان زبان و ادب فارسی به‌عنوان نهادی یاد کرد که می‌تواند مسائل مربوط به زبان فارسی را در تاجیکستان، بدون دخالت حساسیت‌های سیاسی دولت‌های منطقه ساماندهی کند.
یکی دیگر از سخنرانان آشنا استاد میرزا ملااحمد بود که آن وقت با عنوان معاون سردبیر علمی آکادمی علم‌های جمهوری تاجیکستان معرفی شد. پس از مراسم با هم خوش‌وبش کردیم. چندی از آثارش را نیز به من و کتابخانۀ فرهنگستان تحفه کرد که تعدادی از آنها به خط فارسی هم بود. دو جلد از دانشنامۀ رودکی، (دوشنبه، پژوهشگاه زبان و ادبیات فارسی رودکی)، خوبان پارسی‌گوی، (تهران، ۲۰۰۳)، رباعیات عمر خیام (۱۹۸۳)، یاد یار مهربان (تهران، ۲۰۰۱) و چند کتاب دیگر که اکنون نام آن را به خاطر ندارم. می‌دانستم که برای دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی هم در موضوع ایران‌شناسی مقاله می‌نویسد و مدت‌ها با دکتر علی رواقی در برگردان و ویراستاری و پژوهش در متون تاجیکی همکاری داشته است.
به‌جهت آشنایی قبلی، مرا به ملاقات با رئیس آکادمی دعوت کرد تا دربارۀ راه‌کارهای تحکیم مناسبات فرهنگی میان ایران و تاجیکستان و برداشتن گام‌های جدی‌تری مصلحت کنیم. از پیگیری‌اش معلوم بود که نمی‌خواهد هیچ فرصتی را از دست بدهد و برگزاری این همایش یکی از بهترین فرصت‌ها بود.
آن روز، دوشنبه‌ای بارانی در دوشنبه بود. دعوت و ملاقات با رئیس آکادمی باعث شد تا در آن دیدار دربارۀ راه‌اندازی اتاق ایران در آکادمی علم‌های تاجیکستان و برعکس به نتیجه برسیم تا از این طریق ارتباط‌های علمی فرهنگی از حالت ملاقات‌های گاه‌گاهی که تنها در آن مهر و محبت موج می‌زند و از کار خبری نیست، فراتر رود.
نتایج سفر با مرکز درمیان گذاشته شد. از آن طرف میرزا ملااحمد به‌عنوان رابط پیشنهاد شد و از این سو من به عنوان نمایندۀ فرهنگستان در مراکز علمی و فرهنگی تاجیکستان معرفی شدم. میرزا ملااحمد همزمان رئیس انجمن دوستی تاجیکستان و ایران هم بود و در حد توان خود از هیچ خدمتی فروگزار نبود. طرح تبادل اتاق فرهنگی و تدوین شرح وظایف آن مصادف شد با تشکیل «کمیتۀ زبان و اصطلاحات نزد حکومت تاجیکستان» به ریاست مرحوم دادخدا سیم‌الدین که بعد‌ها عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد که آن انتخاب سرآغازی بود بر همکاری و ارتباط مداوم میان گروه واژه‌گزینی فرهنگستان و کمیتۀ زبان و اصطلاحات تاجیکستان.
چند سال بعد من به‌عنوان رئیس پژوهشگاه فرهنگ فارسی ـ تاجیکی ساکن تاجیکستان شدم. در همان اوایل حادثه‌ای باعث کدورت در روابط سیاسی شد و برای اهالی فرهنگ دو کشور که تازه جان گرفته بودند روزهای سختی بود و انتظار بهبود واقعاً نفس می‌گرفت. برای آنکه این یادداشت به درازا نکشد فقط به همین نکته بسنده می‌کنم که در همان وقت‌ها که نام ایران با احتیاط برده می‌شد و آیندۀ روابط در هاله‌ای از ابهام بود، هرکس به هر طریق در پی راهی بود که بنیادهای اساسی فرو نریزد، پروفسور میرزا ملااحمد که در هر فرصتی به دیدار هم می‌رفتیم، آخرین تیر را در ترکش گذاشت و با جسارتی تمام که در آن وقت واقعاً جسارت بود؛ ابتدا جلد یکم کتاب آثار ایران‌شناسی حاوی ۴۶ عنوان مقاله را در سال ۱۳۹۶ به پژوهشگاه ما سپرد تا با همکاری پژوهشگاه زبان و ادبیات رودکی آکادمی علم‌های جمهوری تاجیکستان آن را به نشر برسانیم. اکنون که خاطره‌ها را مرور می‌کنم می‌بینم راضی کردن پژوهشگاه رودکی به نشر این کتاب در آن وقت کاری بود کارستان. مجموعۀ آثار ایران‌شناسی با هر تدبیری بود به نشر رسید و در ادامه سال بعد نشر جلد دوم را نیز به فرجام رساندیم. وقتی خبر درگذشتش را شنیدم به وبگاه پژوهشگاه (www.pertoj.com) سر زدم و دیدم همچنان بعد از نزدیک پنج سال که از توقف فعالیت پژوهشگاه فرهنگ فارسی-تاجیکی می‌گذرد، خبر نشر این مجموعه در جایگاه آخرین خبر، در این وبگاه خودنمایی می‌کند. به گمان من این خبر معنی ویژه‌ای به تاریخ روابط فرهنگی ایران و تاجیکستان داده است و نقش و تلاش فرهنگیانی چون استاد ملااحمد در حفظ و بازسازی این میراث مشترک را به روشنی بیان می‌کند. جایش جنّت!
حسن قریبی
مدیر روابط بین‌الملل فرهنگستان زبان و ادب فارسی