میراث مکتوب- احسان‌الله شکراللهی، رئیس پیشین مرکز تحقیقات فارسی در دهلی‌نو و مدیر فعلی انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی درباره منابع خطی، سنگی، سربی و قدیمی که از ایران یا درباره ایران در هند وجود دارد و کتابخانه ملی ایران می‌تواند این منابع را خریداری یا اسکن کند، گفت: متاسفانه کتابخانههای بزرگ و مهم ایران آنقدر غفلت دارند که این دغدغه مهم و تاریخی یعنی پیدا کردن نسخههای خطی در کشورهای دیگر و فهرست‌نویسی و اسکن‌کردن آنها برایشان در اولویت نیست. متاسفانه گاهی در زمینه شناسایی نسخههای خطی کشورهای دیگر کتابخانههای مهم کشور، فعالیت‌های موسمی و مقطعی انجام می‌دهند و کار منسجم و مستمری در این زمینه دیده نمی‌شود.
مرکز میکروفیلم نور می‌خواست نسخههای خطی هند را اسکن و فهرست‌نویسی کند
شکراللهی با اشاره به فعالیت مرکزی به نام میکروفیلم نور ادامه داد: هدف این مرکز آن بود که تصاویر نسخ خطی فارسی و تمدن اسلامی در هند را شناسایی، فهرست‌نویسی، و اسکن کند، اما این مرکز کم‌کم به سمت نوشتن نسخههای خطی قرآنی و برخی متون ادبی مانند شاهنامه رفت و به نظر می‌رسد با وجود این‌همه نسخه خطی قرآنی و ادبی، نوشتن نسخه خطی جدید آن‌هم با کیفیت نازل و بدون درنظر گرفتن اصول علمی تصحیح متون، کار اصولی نباشد.
وی افزود: در یک دوره نیز این مرکز اقدام به نوشتن سلسله نسب سادات در هند کرد، که این فعالیت نیز بیشتر به کار هندی‌ها می‌آمد، در‌حالی‌که ایرانی‌ها شدیداُ نیاز دارند تصاویر نسخههای خطی فارسی موجود در هند به دستشان برسد؛ البته تصاویر نسخههای خطی که این مرکز تهیه کرده هم، آن‌طوری که باید و شاید به دست کسی نرسیده است.
رئیس پیشین مرکز تحقیقات فارسی در دهلی‌نو با اشاره به اینکه با چه زحمتی در زمان حضورم در هند، به‌عنوان رئیس مرکز تحقیقات فارسی این کشور، تصاویر برخی نسخ خطی مورد نیاز پژوهشگران ایرانی را با هزینه‌های بالا تهیه کردم، گفت: این فعالیت در شرایطی انجام می‌شد که بسیاری از اوقات، مراکز مزبور در این زمینه با ما همکاری نمی‌کردند، در صورتی که مرکزمیکرو فیلم نور، با سابقه حضور طولانی در هند و با در اختیار داشتن ابزار، امکانات و نیروی انسانی کافی، میتوانست از طریق تعامل سازنده و مستمر با مراکز کتابخانه‌ای این منابع را به راحتی اسکن کند، اما به خاطر برخی اختلاف نظر‌ها غالباً این اتفاق رخ نمی‌داد.
مرکز میکرو فیلم نور ارتباط خوبی با مراکز کتابخانه‌ای هند ندارد
رئیس پیشین مرکز تحقیقات فارسی در دهلی‌نو با اشاره به سابقه ۴۰ ساله مدیریت مرکز میکرو فیلم نور در دهلی‌نو اظهار کرد: مدیر مرکز میکرو فیلم نور در دهلی‌نو است و به تازگی یک شعبه نیز از این موسسه در تهران دایر کرده، متاسفانه ارتباط خوبی با مراکز کتابخانه‌ای هند ندارد. مرکز میکرو فیلم نور با همکاری کتابخانه ملی میتوانست به مجموعه نسخ خطی هند دست پیدا کند.
لزوم تهیه یک بانک اطلاعاتی از منابع نسخ خطی، چاپی و ارزشمند فارسی در هند
شکراللهی با اشاره به ضرورت ایجاد یک بانک اطلاعاتی از منابع نسخ خطی، چاپی و ارزشمند کتابخانههای هند و دسترسی به آنها ازطریق کتابخانه ملی با کمک رایزنان فرهنگی و مرکز میکرو فیلم نور عنوان کرد: کتابخانه ملی از طریق ارتباط مستمر با کتابخانههای میراثی و تاریخی هند و همکاری مرکز میکرو فیلم نور در هند به‌عنوان مرکزی بومی و منطقه‌ای، می‌تواند تصاویر نسخههای خطی فارسی در هند را به راحتی به‌دست بیاورد، به شرط آنکه اولویت کاری‌اش را به این موضوع متمرکز کند.
ادعای وجود تصویر ۶۰۰ هزار نسخه خطی در مرکز میکرو فیلم نور
وی افزود: این مرکز با آنکه ادعا می‌کند تصویر ۶۰۰ هزار نسخه خطی را فراهم کرده، حتی یک سایت فعال برای دسترسی به تصاویر این نسخ هم ندارد، تا پژوهشگران بتوانند از این منابع به صورت دیجیتال استفاده کنند. هرچند این مرکز از طریق ایمیل با برخی پژوهشگران در ارتباط است، اما خدمات قابل توجهی ارائه نمی‌کند، و محققان معمولاً از خدمات آن ابراز نارضایتی می‌کنند.
وی افزود: مرکز میکروفیلم نور باید پاسخگو باشد که بودجه این چهل ساله را در چه زمینه‌ای صرف کرده است. این مجموعه باید پاسخگو باشد که چرا فهرست این ۶۰۰ هزار نسخه خطی منتشر نمی‌شود؟ یا چرا این فهرست مختصری هم که منتشر شده، در دسترس پژوهشگران قرار نمی‌گیرد؟
کارشناس امور بین‌الملل کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی درباره نشر کتاب‌های فارسی در این کشور گفت: هند بعد از تلاش ۵۰ ساله استعمار انگلیس به زبان انگلیسی رانده شد و زبان فارسی، که تا پیش از آن ۷۰۰سال زبان رسمی این کشور بود، از رسمیت افتاد و در عمل از اولویت خارج شد. زبان فارسی تا پیش از استعمار انگلیس در تمام دوران تاریخ میانه هند، زبان رسمی و درباری، و زبان علمی و فرهنگی و هنریِ این کشور بود، انگلیسی‌ها بعد از تسلط بر هند با یک برنامه‌ریزی زیرکانه و موذیانه طی ۵۰ سال، زبان فارسی را از رسمیت انداختند و زبان انگلیسی را جایگزین آن کردند.
نشر کتاب‌های فارسی در هند بیشتر دانشگاهی است
شکراللهی درباره وضعیت نشر کتاب‌های فارسی در هند اظهار کرد: بیشتر کتاب‌های فارسی چاپ شده در هند از سوی استادان زبان و ادبیات فارسی دانشگاه‌هایی انجام می‌شود که گروه زبان و ادبیات فارسی فعال دارند این استادان در زمینه تصحیح متون فارسی هند، اعم از شعر یا متون تاریخی و همین‌طور متون آموزش زبان و ادبیات فارسی به‌ویژه دستور زبان، و مجموعه مقالات، آثاری را تالیف و منتشر می‌کنند. این آثار بیشتر با هزینه شخصی، و بعضاً با سرمایه‌گذاری دانشگاه چاپ می‌شود.
رئیس پیشین مرکز تحقیقات فارسی در دهلی‌نو درباره وجود منابع فارسی در کتابخانههای کشور هند گفت:کتابخانهها عمومی در هند معمولاً منابع فارسی ندارند. در این کشور یکسری کتابخانههای تاریخی و میراثی نیز وجود دارد؛ مثل کتابخانه «رضا» در شهر رامپور، کتابخانه «خدابخش» در شهر «پتنه» یا کتابخانه «سالارجنگ» در شهر حیدرآباد که در این مجموعهها تعداد زیادی نسخه خطی و منابع چاپی فارسی نگهداری می‌شود.
منابع فارسی دانشگاهی هند اغلب قدیمی و کهنه هستند
شکراللهی با اشاره به اینکه کتابخانههای دانشگاهی و تخصصی هند نیز بعد از استعمار انگلیس با دو دسته منبع که شامل منابع هندی‌زبان و انگلیسی‌زبان بود، به‌روزرسانی شدند، اظهار کرد: البته در دانشگاه‌های این کشور که گروه زبان و آموزش فارسی دارند؛ برای پشیبانی از دوره‌های تخصصی که برگزار می‌کنند، باید کتابخانه تخصصی این دانشگاه‌ها به روز و منابع فارسی زبان در آنها موجود باشد. هرچند منابع این کتابخانهها نیز خیلی روزآمد نیست و کتاب‌های فرسوده و کهنه بسیاری در میان این منابع به‌چشم می‌خورد. البته در برخی از مناطق هند که تعداد مسلمانان در آنجا زیاد است، تعداد منابع به زبان اردو ییشتر است.
وی با بیان اینکه باتوجه به آب و هوای هند؛ کتاب‌ها در این کشور زود فرسوده و از دور خارج می‌شوند، گفت: عوامل شیمیایی و طبیعی همچون رطوبت، گرما و نور، حشرات، کپک و … در این کشور باعث فرسودگی منابع کتابی در هند می‌شود و ابزار و شیوه‌های مراقبت از این آثار در کتابخانههای این کشور متناسب با نیاز مجموعه نیست.
مسئله فرسودگی کتاب‌ها در هند!
شکراللهی با تاکید بر اینکه به دلیل آب و هوای گرم و مرطوب هند، بسیاری از کتاب‌های چاپ سنگی و سربی و خطی موجود در کتابخانههای این کشور دستخوش آسیب می‌شوند، گفت: البته کتاب‌های چاپی نیز شرایط بهتری ندارند، زیرا این دسته از منابع مکتوب موجود نیز به دلیل کیفیت بسیار بد کاغذ در معرض آسیب و خطر بیشتری نسبت به نسخههای خطی هستند.
رئیس پیشین مرکز تحقیقات فارسی در دهلی‌نو در پاسخ به این پرسش که آیا شرایط استانداردی برای نگهداری از منابع خاص و چاپی در کتابخانههای هند وجود ندارد، اظهار کرد: البته شرایط نگهداری از منابع در کتابخانههای هند به ندرت استاندارد است. به‌عنوان مثال در «کتابخانه موزه هند» در شهر دهلی، شرایطِ استاندارد برای نگهداری منابع بیشتر دیده می‌شود.
کتابخانههای تاریخی هند مرجع مطالعات میراثی زبان فارسی‌اند
رئیس پیشین مرکز تحقیقات فارسی در دهلی‌نو در ادامه اظهارکرد: کتابخانههای تاریخی در هند به عنوان کتابخانههای مرجع مطالعات میراثی در حوزه زبان فارسی در نظر گرفته می‌شوند و وظیفه بخش فرهنگی دولت ایران این است که منابع روزآمد را برای این کتابخانهها ارسال و این مجموعهها را تجهیز کند یا فهارس نسخ خطی برای این کتابخانهها را تهیه یا فهارس خطی آنها را دریافت و به ایران منتقل کند.
تهیه فهرستگان کتاب‌های فارسی جهان در مشهد
شکراللهی با اشاره به تلاش موسسه الجواد مشهد برای نوشتن فهرستگان کتاب‌های فارسی جهان گفت: البته من سعی کردم تعدادی از فهارس نسخ خطی کتابخانههای هند در بخش نسخ خطی را در زمان ماموریتم در این کشور، در اختیار «موسسه الجواد» مشهد قرار بدهم. این موسسه در تلاش است، فهرستگان کتاب‌های فارسی جهان را بنویسد و یکی از فازهای اصلی فعالیت این موسسه در این زمینه مربوط به شبه‌قاره و به ویژه کشور هند است.
برخی مجموعه‌های دانشگاهی هند کتابخانههای مرکزی خوبی دارند
شکرالهی درباره تعداد کتابخانههای چشم‌گیری که در هند وجود دارد، گفت: با توجه به تعداد زیاد دانشگاه در هند و و عظمت و قدمت برخی از این مراکز، مانند دانشگاه جواهر لعل نهرو، دانشگاه اسلامی دهلی، یا دانشگاه اسلامی علیگره، دانشگاه عثمانیه در شهر حیدرآباد، یا دانشگاه لکنو در این کشور، این مجموعه‌های دانشگاهی، کتابخانههای مرکزی بزرگ و قابل ملاحظه‌ای دارند و منابع نسبتاً خوبی در آنها پیدا می‌شود.
وی با اشاره به موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک که جایگاه کتابخانه‌ای و موزه‌ای دارد و دارای منابع چاپی و خطی فراوانی است، اظهار کرد: به‌عنوان مثال کتابخانه «سالار جنگ» در شهر حیدرآباد هند مشابه کتابخانه و موزه ملی ملک در ایران است. البته هند دارای کتابخانه ملی نیز هست، اما با نام‌های دیگری مانند انواع آرشیو‌های بزرگ در شهرهایی مانند کلکته یا بمبی فعالیت می‌کنند، و نامشان کتابخانه ملی نیست، اما با همین ماهیت و رویکرد فعالیت می‌کنند.
بدون اشاعه اطلاعات، منابع کتابخانهها کمکی به پیشرفت کشور نمی‌کند
رئیس پیشین مرکز تحقیقات فارسی در دهلی‌نو با بیان اینکه فعالیت کتابخانه‌ای شامل چهار بخش فراهم‌آوری منابع، سازماندهی، رده‌بندی و اشاعه اطلاعات است، عنوان کرد: شرایط مراکز اطلاع‌رسانی مانند مجموعه‌های فرهنگی و کتابخانهها، باید به گونه‌ای باشد که بعد از انجام این سلسله فعالیت‌ها در بخش منابع، اشاعه‌اطلاعات صورت بگیرد وگرنه صِرفِ جمع‌کردن، این منابع کمکی به رشد و ترقی کشور در حوزه پژوهش نمی‌کند، زیرا این منابع باید دارای پشتیبانی اطلاعاتی باشند و پژوهشگران بتوانند برای پیشرفت کشور از آنها استفاده کنند.
نفاست منابع به معنای رفتن آنها در پستوی کتابخانهها نیست
شکراللهی با گلایه از این که متاسفانه یک تفکر غلط وجود دارد و آن این است که برخی مدیران کتابخانهها تصور می‌کنند که هرچقدر یک منبع نفیس‌تر باشد، باید در پستوی کتابخانه نگهداری شود، گفت: این تصور اشتباه است زیرا یک منبع هرقدر نفاست بیشتری داشته باشد باید زودتر در دسترس پژوهشگران و محققان قرار بگیرد. این نفاست می‌تواند از جنبه محتوایی، تاریخی و یا هنریِ اثر باشد، اما مهم این است که این منابع سریعتر در اختیار پژوهشگر قرار بگیرد تا آنها بتوانند اطلاعات جدیدی از آن استخراج و به جامعه عرضه کنند.
منبع: ایبنا