افشان در جايگاه‌هاي گوناگوني از نسخه‌ها به كار مي‌رفت چنانكه گاهي همه سطح صفحات نسخه را با اين شيوه تزئين مي‌كردند و گاهي نيز صرفاً حواشي نسخه را با آن مي‌آراستند ؛ يا اينكه متن را با افشان تزئين مي‌كردند و براي حاشيه از كاغذ الوان استفاده مي‌كردند.
خود افشان نيز نمونه‌هاي گوناگون دارد و طبقه‌بندي اين نمونه‌ها نيز بستگي به اندازه و شكل دانه‌هاي افشان دارد. در ميان متون بازمانده از ادوار پيشين به شماري از اين نام‌ها اشاره شده است چنانكه قاضي احمد قمي در گلستان هنر (ص 148) در ضمن شرح حال مولانا محمدامين جدول‌كش به چهار نوع افشان اشاره كرده است:
«…استادِ فقير است و در وصالي و افشان‌گري – خواه “لينه” و خواه «ميانه» و خواه «غبار» و خواه «حلّ كرده» – قرينه نداشت».
با اين حال بايد بگوييم كه متأسفانه امروزه نمي‌دانيم پيشينيان اين نام‌ها را به كداميك از گونه‌هاي افشان اطلاق مي‌كرده‌اند. در اين ميانه فقط يكي دو گونه مانند «افشان غبار» را مي‌شناسيم. براي نمونه در «شكل 1» تصوير يكي از صفحات دستنويسي از صحيفه سجاديه (نسخه 913 كتابخانه مدرسه مروي) را مي‌بينيم. اگر توجه كنيم خواهيم ديد كه ذرات زرينِ بسيار ريزي بر روي كاغذِ حاشيه افشانده شده است. اين نوع افشان را به دليل ريزيِ دانه‌هاي آن «افشانِ غبار» مي‌ناميم.
شكل 1
براي اينكه افشان اين صفحه با وضوح بيشتري نمايان شود ، بخشي از صفحه را كه در نور نمايان است با بزرگنمايي بيشتري در «شكل 2» نمايش داده‌ايم.
شكل 2
در نمونهاي كه ديديم ذرات افشان بصورت اندك آن هم فقط در حاشيه به كار رفته است. در «شكل 3» تصوير يكي از صفحات دستنويسي از مشكاة المصابيح بغوي (نسخه 545 كتابخانه مدرسه مروي ، بي‌تا) را مي‌بينيم. متن تمامي صفحات اين دستنويس با «افشان غبار» بصورت بسيار هنرمندانه‌اي آرايش شده است.
شكل 3
گفتيم كه افشان داراي گونه‌هاي بسياري است. در «شكل 4» تصوير يكي از صفحات دستنويسي از روضةالانوار خواجوي كرماني (نسخه 927 كتابخانه مجلس ، بي‌تا [حدود سده دهم]) را مي‌بينيم. چنانكه ديده مي‌شود افشان اين نسخه داراي دانه‌هاي نسبتاً درشتي است كه در حاشيه صفحه بر روي كاغذ الوان اجرا شده است.
شكل 4
نيز براي ديدن نمونهاي از افشانِ با دانه‌هاي درشت‌تر در «شكل 5» تصوير يكي از صفحات دستنويسي موسوم به جنگ رباعيات (نسخه 888 كتابخانه سنا، مورخ 920 ق) را آورده‌ايم. با اين توضيح كه نامِ دستنويس در فهرست آن كتابخانه (ج 2 ، ص 84) بدينگونه ثبت شده ولي نسخه را نمي‌توان جنگ رباعيات دانست.
شكل 5
درباره افشان بايد توجه داشت كه آغاز كاربرد آن در نسخه‌پردازي – همانند بسياري ديگر از هنرها- از دوره تيموري آغاز شده است و نمونه‌هايي از افشان آن دوره در نسخه‌ها موجود است. نيز در پايان بايسته است تا يادآور شويم كه «افشانِ نقره» پس از گذشت زمان و در مجاورت هوا سياه مي‌شود و به همين دليل در برخي نسخه‌ها – معمولاً در مرقع‌ها- لكّه‌هاي تيره‌رنگي بر سطح كاغذ ديده مي‌شود كه در نگاه نخست جلوه چندان زيبايي ندارد و ممكن است بيننده تصور كند كه اينها لكه‌هاي جوهر است.
علي صفري آق قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب