میراث مکتوب – بي‌گمان همه خوانندگان ديده‌اند كه در اسكناس‌ها بخشي هست كه هنگام قرار گرفتن در برابر نور، تصوير يا نوشته‌اي در ميان آن نمايان مي‌شود. «آب‌نشان» نيز دقيقاً همين ساختار را دارد منتها اين نشان را كارگاه ها/ كارخانه هاي كاغذسازي در بطن كاغذهاي توليدي خود درج مي‌كردند. اين نشان‌ها در كاغذهاي ساخت مشرق‌زمين ديده نمي‌شود و تقريباً همۀ كاغذهاي داراي اين نشان‌ها ساخته كشورهاي فرنگي بوده است ؛ لذا با ديدن اين نشان‌ها به آساني مي‌توان دريافت كه با يك «كاغذ فرنگي» روياروي هستيم. اين نشان در زبان انگليسي «واترمارك» خوانده مي‌شود و در زبان فارسي نيز به همين صورت به كار رفته اما برابرهايي فارسي چون «آب‌نشان» نيز براي آن ساخته شده است كه ما نيز همين اصطلاح اخير را مناسب مي‌دانيم.
در آب‌نشان‌ها معمولاً نشان بازرگانيِ كارخانه سازنده و گاهي نيز اطلاعاتي چون سال توليد كاغذ و برخي ديگر از مشخصات درج مي‌شد.
كهن‌ترين گزارش كاربرد كاغذهاي فرنگيِ داراي آب‌نشان در نسخه‌هاي دوره اسلامي به حدود سده هشتم هجري باز مي‌گردد اما نمونه ياد شده استثنايي است و رواج كاربرد اين كاغذها از دوره صفويه آغاز مي‌شود. از جمله اين نمونه‌ها مي‌توان به سندي با تاريخ 959 ق اشاره كرد كه در ميان اسناد مرتبط با بقعه شيخ صفي‌الدين اردبيلي به دست آمده است.
نمايش دادن آب‌نشان در عكس‌ها تا حدودي دشوار است اما خوشبختانه در ميان تصاوير موجود از نسخه‌هاي كتابخانه مدرسه مروي در مركز پژوهشي ميراث مكتوب نمونه‌هاي نسبتاً واضحي از آب‌نشان در آستر برخي از دستنويس‌ها يافت مي‌شود كه تصوير يك نمونه از آن‌ها را در «شكل 1» مي‌بينيم.
اين تصوير مربوط به دستنويس حاوي‌الاقوال استرآبادي (نسخه 208 كتابخانه مدرسه مروي ، مورخ 1017 ق) است. براي اينكه تصوير اين آب‌نشان با وضوح بيشتري نمايان باشد تصوير آن را با بزرگنمايي بيشتر و تغيير طيف‌هاي رنگي نمايش داده‌ايم. نيز بدان دليل كه اين آب‌نشان در نسخه بصورت برعكس بوده آن را برگردانده‌ايم.
در آب‌نشان‌ها معمولاً نشان بازرگانيِ كارخانه سازنده و گاهي نيز اطلاعاتي چون سال توليد كاغذ و برخي ديگر از مشخصات درج مي‌شد.
كهن‌ترين گزارش كاربرد كاغذهاي فرنگيِ داراي آب‌نشان در نسخه‌هاي دوره اسلامي به حدود سده هشتم هجري باز مي‌گردد اما نمونه ياد شده استثنايي است و رواج كاربرد اين كاغذها از دوره صفويه آغاز مي‌شود. از جمله اين نمونه‌ها مي‌توان به سندي با تاريخ 959 ق اشاره كرد كه در ميان اسناد مرتبط با بقعه شيخ صفي‌الدين اردبيلي به دست آمده است.
نمايش دادن آب‌نشان در عكس‌ها تا حدودي دشوار است اما خوشبختانه در ميان تصاوير موجود از نسخه‌هاي كتابخانه مدرسه مروي در مركز پژوهشي ميراث مكتوب نمونه‌هاي نسبتاً واضحي از آب‌نشان در آستر برخي از دستنويس‌ها يافت مي‌شود كه تصوير يك نمونه از آن‌ها را در «شكل 1» مي‌بينيم.
اين تصوير مربوط به دستنويس حاوي‌الاقوال استرآبادي (نسخه 208 كتابخانه مدرسه مروي ، مورخ 1017 ق) است. براي اينكه تصوير اين آب‌نشان با وضوح بيشتري نمايان باشد تصوير آن را با بزرگنمايي بيشتر و تغيير طيف‌هاي رنگي نمايش داده‌ايم. نيز بدان دليل كه اين آب‌نشان در نسخه بصورت برعكس بوده آن را برگردانده‌ايم.
«شكل 1»
چنانكه مي‌بينيم در اين «آب‌نشان» تصويري از سرِ انسان مندرج است كه در زير آن دو حرف « A * R » ترسيم شده است. نمونه ديگري از آب‌نشانِ همان كارخانه را در «شكل 2» مي‌بينيم كه مربوط به آستر دفه پايان جلد دستنويس شرح الكافيه استرآبادي (نسخه 150 كتابخانه مدرسه مروي ، مورخ 992 ق) است.
«شكل 2»
مي‌بينيم كه اين آب‌نشان در كليات با نمونه پيشين شبيه است اما با دقت بيشتر مي‌توان دريافت كه نسبت بدان دگرگوني‌هايي دارد. اين موضوع مي‌تواند نشانگر آن باشد كه گاهي نقش آب‌نشان‌هاي كارخانه‌ها دقيقاً يكسان و منطبق با يكديگر نبوده است.