انتخاب جنس و شيوۀ ساختن آستر بستگي به نفاست جلد داشته است ؛ چنانكه در جلدهاي ساده فقط از يك تكه كاغذ معمولي استفاده مي كردند اما در جلدهاي نفيس تر، هم از موادِ گرانبهاتر و هم از شيوه‌هاي هنرمندانه تر براي ساختن آستر جلد استفاده مي‌كردند.
بايد توجه داشت كه برخي از شيوه‌هاي تهيه آستر دقيقاً مرتبط و متناسب با ابره جلدها بوده است. مثلاً در جلدهاي لاكي از آستري به شيوه نقاشي زيرلاكي استفاده مي شد و در جلدهاي سوخت، معمولاً آستري به شيوه سوختِ معرق تهيه مي شد. با اينحال بايد بدانيم كه برخي از انواع آسترها كاربرد عمومي تري در جلدها داشته كه در اينجا با برخي از آن‌ها آشنا خواهيم شد.
آستر چرمي
آستر چرمي از كهن‌ترين و رايج‌ترين شيوه‌هاي آرايش درون دفه‌ها است كه در آن از گونه‌هاي مختلف چرم بهره مي‌بردند. اين آسترها بويژه در جلدهاي ضربي كاربرد بسياري داشته است.
شيوه آماده‌سازي چرمِ آستر براي چسباندن بر روي مقوا بدينگونه بود كه:
«پس از اينكه ابره جلد را بر روي مقوا چسباندند، يك تكه چرمِ را به اندازه مقواي جلد بريده و سپس لبه‌هاي آن را مي‌تراشيدند تا باريك شود. سپس ميانه چرمِ آستر را اندكي تراشيده و هموار مي‌كردند. سپس اين آستر را بر سوي درونيِ جلد بر روي مقوا چسبانيده و آن را مهره مي‌كشيدند تا از همه سوي به مقوا بچسبد. در اين مرحله توجه مي‌كردند كه اين چرم را از سويي كه بايد دفه‌ها را به جلد چسباند (= از سوي عطفِ نسخه) به اندازه چند انگشت بدون چسبانيدن و مُهره كشيدن رها مي‌كردند تا در مرحله بعدي كراسه‌هاي نسخه را كه ته‌دوزي شده بود از آن بخش به جلد بچسبانند. گاهي نيز اين لبۀ آستر را اندكي بلندتر مي‌گرفتند و آن را بر لبه انتهايي از نخستين برگه كراسه‌ها مي‌چسباندند».
براي ديدن نمونه‌اي از آسترهاي چرمين، در «شكل 1» تصوير آستر دفه پشتيِ دستنويسي از حل الفصوص (نسخه 8776 كتابخانه گنج‌بخش ، بي‌تا [حدود سده 10 ق) را آورده‌ايم. چنانكه ديده مي‌شود، آستر اين جلد از «چرمِ ساغري» تهيه شده و بخش دروني جلد را پوشانيده است. مي‌بينيم كه دنباله چرم از جايگاه اتصال كراسه‌ها اندكي بلندتر گرفته شده و بر روي كاغذِ نسخه چسبانيده شده است.
شكل 1
آسترِ ابري
يكي از شيوه‌هاي رايج براي تهيه آستر جلدها استفاده از كاغذ «ابري» (= ابر و باد) است. استفاده از كاغذ ابري در آستر جلدها پس از رواج توليد اين كاغذ در سال‌هاي پاياني سدۀ نهم و اوايل سدۀ دهم هجري آغاز شد. با توجه به نسخه‌هاي فراواني كه در آستر جلد آن‌ها از كاغذ ابري استفاده شده مي‌توان گفت كه يكي از كاربردهاي اصلي اين كاغذها در آستر جلدها بوده است. اين آسترها براي انواع گوناگون از جلدها كاربرد داشت اما عمده كاربرد آن در جلدهاي ضربي بوده است. براي نمونه تصوير آستر دفه جلوييِ جلد دستنويسي از مفتاح‌الكرامة (نسخه 52 كتابخانه مدرسة مروي) را در «شكل 2» آورده‌ايم.
شكل 2
آستر سوختِ معرق
يكي ديگر از شيوه‌هاي تزئين آستر جلدها استفاده از شيوه سوختِ معرق است. اين گونه آستر معمولاً در جلدهاي سوخت و همچنين طلاپوشِ لوح بزرگ مورد استفاده قرار مي‌گرفت و در ما در بخش جداگانه‌اي به جزئيات اين شيوه خواهيم پرداخت. فقط در اينجا يادآور شويم كه به دليل نفاست سوخت معرق و همچنين آسيب‌پذيري آن، معمولاً اين شيوه را در آستر جلدها به كار مي‌بردند و به ندرت نسخه‌اي را مي‌توان يافت كه بر ابره آن از شيوه سوخت معرق استفاده شده باشد. در اينجا براي نمونه در «شكل 3» تصوير آستر مرقع بسيار نفيسي از متن مناجات حضرت امير (نسخه 2251 كتابخانه كاخ گلستان، مورخ 1010 ق به قلم ميرعماد الحسني) را ميآوريم كه به اين شيوه ساخته شده است. چنانكه مي‌بينيم بر آستر اين جلد ، مجلسي نقاشي به شيوه «جانورسازي» ايجاد شده است.
شكل 3
آستر با نقاشي زيرلاكي
چنانكه گفتيم براي آرايش آستر جلدهاي لاكي معمولاً از شيوه نقاشي زيرلاكي استفاده مي‌كردند. بايد توجه داشت كه نقاشي‌هاي آستر جلدهاي لاكي با نقاشي‌هاي ابره آن‌ها معمولاً يكسان نبوده است. براي نقاشي روي جلدها معمولاً به تصويرگري مناظر و همچنين نقاشي‌هاي «گل و مرغ» پرداخته مي‌شد اما در نقاشي هاي آستر اين جلدها از دو نقش عمومي «گل نرگس» و «گل زنبق» استفاده مي‌كردند. گاهي نيز نقاشي‌هاي «گل و بوته» و در برخي نمونه‌ها نيز از «شمايل‌سازي» در نقاشي آستر جلدهاي لاكي استفاده مي‌كردند. براي ديدن نمونه‌اي از آسترهاي لاكي با نقش «گل نرگس» در «شكل 4» تصوير آستر جلد دستنويسي از البلد الامين كفعمي (نسخه 600 كتابخانه مدرسه مروي، مورخ 1197 ق) را آورده‌ايم كه حاوي همين نوع نگاره است.
شكل 4
گاهي نيز در ترسيم نقاشي آسترها از نقوش «ختائي» زرين بر زمينه سرخ‌رنگ استفاده مي‌كردند. براي نمونه‌اي از نقاشي آسترهاي لاكي به شيوه اخيرالذكر، در «شكل 5» تصوير آستر يكي از مصاحف كتابخانه مدرسه مروي (شماره 968 ، مورخ 1215 ق به قلم محمدعلي بن محمدصادق اصفهاني) را مي‌بينيم.
شكل 5
جز اين نمونه‌هاي آستر كه ياد كرديم گونه‌هاي ديگري نيز از آسترها موجود است كه اين نمونه‌ها را همراه با ابره آن‌ها در بخش‌هاي جداگانه معرفي خواهيم كرد.
علي صفري آق قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب