گزارش هشتاد و دومین محفل ماهانۀ میراث مکتوب

گزارش هشتاد و دومین محفل ماهانۀ میراث مکتوب

به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، چهارشنبه، 26 مردادماه 1401، هشتاد و دومین محفل ماهانه و دوستانۀ مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، موسوم به شوق دیدار، با حضور جمعی ...
چهارشنبه 9 شهریور 1401
میراث مکتوب- واقعیت‌هایی که مبنای تداوم زندگی و پایۀ ادراک و شیوۀ اندیشه و اقدام بشر می‌شوند، به میزان اهمیت و ژرفای نقش آنها در زندگی آدمی، به «متن» نزدیکتر و در لحظۀ «متن‌دیسی» به آن تبدیل می‌شوند. هم از آن رو که خداوند، سامان جهان را به عهدۀ «کتابهای آسمانی» که از جنس «متن» است نهاد و هم از مسیر تاریخ و مطالعۀ دانش و تجربۀ انسانی، جهان امروز را «متن ها» بیش از هرچیز دیگری شکل داده و اداره می‌کنند. پنجره‌های گوناگونی بر ساختمان متینِ متن باز شده است:  یک مهندس برنامه نویس، انتظار خود را از رایانه بر مبنای زبانهای ماشینی به متن تبدیل می‌کند. دین مردان و فیلسوفان، دریافت ژرف معنی آفرینش و وجود را از پنجرۀ تفسیر متن وحیانی و متون بشری جستجو می‌کنند. مورّخان، جهان را از دریچۀ متن و آثار دیگر تاریخی بازشناخته و شناخت خود را به متن تبدیل می‌کنند. اداره‌کنندگان جهان در هر مقیاسی، به بازتولید نظم و ثبات بخشیدن به آن در قالب متون حقوقی و سیاسی می‌پردازند. هنرمندان سخن سرا و خیال‌پردازان هنرهای دراماتیک، آرزوها، رؤیاها و داستانهای خود را در «متن»، تجسّم می‌بخشند.  هر دانشی، متمایل به متن، رشد و بالش دارد. تاریخ علم و زندگی بشر، از متن برگرفته و پس از پویه‌ها و نوپدیدی‌ها دیگرباره به متن تبدیل و با آن متشکّل و منتشر می‌شود. در این زیست‌بوم، پرداختن به متن از هر زاویه‌ای، تخصصی مجزا و مستقل است و دانایان هر حوزه‌ای، حدود خود را ترسیم و از مداخله و تصرّف غیر، ممانعت می‌کنند. این ممانعت نه از سرِ خودخواهی که بمقتضای حکمت و منفعت و مصلحت آدمی است. بدین سان «تحقیق و تصحیح متن» به عنوان نگرش زیربنایی به کالبد متن، کاری تخصصی و پژوهشی میان‌رشته‌ای است که دست کم در تصحیح متون سادۀ ادبی، در رابطه با دانشهای ادبیات و تاریخ و کتابشناسی و در دیگر آثار کهن علمی، درآمیخته با تاریخ علم و دانشهای گوناگون دیگر است. بدین سان، «ساده و عمومی پنداشتن تحقیق و تصحیح متن»، بی شباهت به واگذاشتن کاوشهای باستانی به افراد غیر متخصص نیست. چنین اقدامی بیش از سود، تخریب آثار باستانی و کهن را در پی دارد. با این توصیف، بر ماست که با روشنگری در این باره، فرایند تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی را که باستان‌شناسی کتاب و بررسی تاریخی ادبی و پژوهش در تاریخ علوم و جنبه‌های محض دانشها و تخصصهای مطرح در کتابهای کهن را در خود دارد، سامان بخشیده و از ورود غیرتخصصی و نابسامان به آن، حکیمانه و مدبّرانه پرهیز داده و جلوگیری کنیم.  چکیده و خلاصۀ نظم حاکم بر فرایند تحقیق و تصحیح متن به این شیوه قابل پیشنهاد است:  پیشنهاد نظامنامۀ تحقیق و تصحیح نسخه های خطی  تصحیح متن، پژوهش و تحقیقی علمی – تخصصی است که شیوۀ آن، چنین است: الف- یک پژوهش نسخه شناسی، دست کم باید حاوی نظرات این متخصصان بطور مستقیم یا برگرفته از منابع علمی آنها باشد: یک باستان شناس کتاب یا کتابشناس و نسخه پژوه و فهرست نگار یک متخصص رشتۀ زبان و ادبیات  متخصصان دیگر دانشهای مطرح در کتاب (در صورت وجود) ب- یک پژوهش نسخه شناسی باید دارای مسؤول علمی متخصص در یکی از رشته‌های برشمرده بوده و با گره همکاران خود در رشته‌های دیگر نسخه پژوهی کند. ج- مدیران مخازن نسخه‌های خطی کتابخانه‌های معتبر در هنگام ارائۀ مادّۀ خام پژوهش (نسخۀ خطی) از تسلیم نسخ خطی به غیر متخصصان خودداری نمایند، همچنین مدیریت امور کتاب در وزارت فرهنگ در هنگام صدور پروانۀ چاپ کتاب، صاحبان مؤسسات نشر در زمان تعریف کار و دریافت محصول پژوهش در این حوزه، مشخصات فرد مسؤول علمی پژوهش و همکاران او (در صورت تشخیص وی) را در آغاز اثر در شناسنامۀ علمی آن درج کنند و مؤسسات نشرِ متخصص در امر تصحیح، اعلام حضور نموده و توسط دانشگاه و حوزه، احراز صلاحیت شوند و با حضور هیأت علمی و داوران تخصصی به بررسی کیفیت آثار تصحیحی بپردازند؛ چاپ آثار تصحیحی و تحقیقی نسخ خطی که فاقد مسؤول علمی هستند، ممنوع شده و مدیران مراکز توزیع کتاب از توزیع آثار تصحیحی خارج از فرایندهای علمی و بدون مسؤول، خودداری کنند و فرهنگ سازی برای فروش و عرضۀ آثار تصحیحی علمی و تحقیقی در سطح جامعه توسط اصحاب علم و فرهنگ و رسانه‌های جمعی و مجازی و مدیران اجرایی انجام پذیرد. د- در هر منطقۀ کشور، گروه علمی ذی صلاح دانشگاهی، در همکاری با وزارت فرهنگ و دیگر سازمانها، نظارت بر حسن اجرای این مقررات را برعهده خواهند داشت و با شناسایی مصادیق تخلف از سوی آنها، نسبت به جمع آوری کتابهای فاقد استاندارد علمی و پژوهشی حاضر، اقدام خواهد شد. *** در سایۀ چنین تدبیری، هم تحقیقات و تصحیحات درخور و تخصصی و علمی صورت خواهد پذیرفت و از منتشر شدن آثار غیر علمی که تخریب آثار کهن و فرهنگ و تاریخ ملّی و دینی ما را در پی دارد، جلوگیری می‌شود و هم فضای انتشار تصحیح متن به ریل صحیح بازگشته و دارای اقتصاد خواهد شد. متخصصان، محققان حقوق نشر، سیاست گذاران، مصححان و منتقدان را برای نقد و گسترش این بحث دعوت می‌کنم. انجمن علمی، نتیجۀ این بحث را برای پیاده سازی به دستگاههای فرهنگی مسؤول کشور پیشنهاد خواهد کرد.  دکتر زهیر طیب مدیر مسؤول نشریه و رئیس انجمن علمی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی ایران  منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی انجمن علمی تحقیق و تصحیح نسخ خطی ایران

پیشنهاد نظامنامۀ تحقیق و تصحیح نسخه های خطی

میراث مکتوب- واقعیت‌هایی که مبنای تداوم زندگی و پایۀ ادراک و شیوۀ اندیشه و اقدام بشر می‌شوند، به میزان اهمیت و ژرفای نقش آنها در زندگی آدمی، به «متن» نزدیکتر ...
چهارشنبه 9 شهریور 1401
حقیقت مرگ نزد سهروردی

حقیقت مرگ نزد سهروردی

میراث مکتاوب- بیستمین نشست از مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی سهروردی به «حقیقت مرگ در فلسفه سهروردی و مقایسه با ابن سینا» اختصاص داشت که با سخنان دکتر قاسم پورحسن (عضو گروه ...
چهارشنبه 9 شهریور 1401
ابوریحان

بزرگداشت «ابوریحان بیرونی» برگزار می‌شود

انجمن آثار و مفاخر فرهنگی یکشنبه سیزدهم شهریورماه ۱۴۰۱ در روز بزرگداشت «ابوریحان بیرونی» مراسم پاسداشت این حکیم، فیلسوف و ریاضیدان برجسته ایرانی – اسلامی را برگزار می‌کند. در این ...
چهارشنبه 9 شهریور 1401
دربارۀ «تاریخ سمیراث مکتوب- «تاریخ سیستان» نخستین‌بار به همت اعتمادالسلطنه در پاورقی «روزنامه ایران» منتشر شد. بعدها ملک‌الشعراء بهار با استفاده از همان نسخه‌ای که مبنای چاپ روزنامه ایران بود متن را تصحیح و با مقدمه و حواشی مفصل در ۱۳۱۴ شمسی چاپ کرد. زنده‌یاد بهار در مقدمه به مسائل اساسی متن پرداخت و فرضیه‌هایی هم درباره مولف/مولفان و ترجمه یا تألیف بودن متن و مسائل سبکی طرح کرد. چاپ بهار، که در واقع تنها تصحیح متن به شمار می‌رود تا امروز مرجع پژوهشگران ایرانی و غربی بوده است.  با توجه به اهمیت متن از یک سو و منحصر به فرد بودن نسخه تاریخ سیستان از سوی دیگر، مرکز پژوهش‌ کتابخانه مجلس تصمیم گرفت نسخه خطی بهار را، که امروز در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود، به صورت عکسی منتشر کند. این نسخه به کوشش حمیدرضا (بابک)‌ سلمانی منتشر و در نمایشگاه کتاب رونمایی شد. سلمانی در گفت‌وگویی به ویژگی‌های چاپ جدید و امتیازات آن اشاره کرده است.        نسخه‌ای که از «تاریخ سیستان» چاپ کردید، همان نسخه‌ای است که بهار به کتابخانه مجلس اهدا کرده بود؟ با توجّه به این‌که بهار این متن را تصحیح کرده چه ضرورتی باعث شد نسخه به صورت عکسی منتشر شود؟  بله، نسخه در واقع همان نسخه‌ای است که شادروان بهار متن تاریخ سیستان را بر اساس آن تصحیح کرده بود و بعد از درگذشت بهار به کتابخانه مجلس منتقل شد. تصحیح استاد بهار، با توجّه به معیارها و امکانات آن زمانه، تصحیحی است دقیق و قابل قبول (از استادی چون بهار جز این هم انتظار نمی‌رود) با این حال باز به ضرورت امکانات آن روزگار کاستی‌هایی در متن نهایی دیده می‌شود. از این گذشته نسخه محل بحث نسخه‌ای است منحصر به فرد. با توجّه به این مسائل انتشار عکس نسخه می‌تواند مفید و بلکه ضروری باشد.     چرا این نسخه این‌قدر اهمیت دارد، در حدی که ارزش آن را برابر با «تاریخ بلعمی» و «تاریخ بیهقی» دانستند؟  اولاً باید به یاد داشته باشیم که تاریخ سیستان به شکل امروزی متنی است که از سه پاره تشکیل شده است؛ بخش نخست و کهن متن در سال ۴۴۸ نوشته شده و خب پیداست که از نظر تاریخ تألیف از متون بسیار کهن به شمار می‌رود. از سوی دیگر اطلاعاتی در این متن آمده که به این صورت در هیچ متن دیگری دیده نمی‌شود (از جمله اطلاعاتی دربارهٔ خوارج یا صفاریان و برخی مسائل مربوط به تاریخ شعر فارسی). از اینها گذشته این متن کهن‌ترین تاریخ محلی ناحیه سیستان و یکی از کهن‌ترین تاریخ‌های محلی به زبان فارسی است. اینها و مواردی از این دست مسائلی است که پژوهش‌گران مکرر به آنها اشاره کرده‌اند و به عبارتی جزو اطلاعات عمومی به شمار می‌رود (به همین دلیل است که من در مقدمه به طور مشخص وارد این بحث نشده‌ام تا مجبور به تکرار سخنان محققان پیش نشوم).     در مقدمه بیشتر به چه نکاتی پرداخته‌اید؟  مقدمه متن بسیار مفصّل است و من، چنان‌که در آغاز آن مقدمه گفته‌ام، سعی کرده‌ام به مسائلی بپردازم که در تحقیقات قبلی کمتر به آنها اشاره شده است. از جمله مسأله منابع متن یا نشانه‌هایی که بر اساس آن بتوان در مورد رویکرد نویسنده هر بخش و تاریخ تألیف آن نتیجه‌گیری کرد یا فهرست عالمانی که نویسنده از آنها نام می‌برد و مسائل سبکی و زبانی متن و امثال این موارد. این بخش نخست مقدمه است؛ بخش دوم (نسخه‌شناسی) چنان‌که از اسمش پیداست به مسائل مربوط به نسخه‌شناسی متن می‌پردازد. در این بخش علاوه بر این‌که فهرستی تاریخی از تحقیقات مربوط به تاریخ سیستان آورده‌ام کوشیده‌ام تکلیف نسخه‌های فرعی تاریخ سیستان را هم مشخص کنم.                                                    درباره نویسنده اثر به چه اطلاعاتی دست پیدا کردید؟  چنان‌که عرض کردم این متن اصلاً سه‌پاره است و بنابراین باید گفت «نویسندگان» متن. نام نویسنده هیچ کدام از سه بخش را نمی‌دانیم با این حال پژوهش‌گران اطلاعاتی درباره نویسندگان از متن استخراج کرده‌اند؛ من هم سعی کرده‌ام برخی اطلاعات دیگر را به یافته‌های قبلی اضافه کنم. مجموع این اطلاعات قدری مفصل است و باید در همان مقدمه خواند.     دو قسمتی که به متن اصلی «تاریخ سیستان» اضافه شده چه ویژگی یا نکاتی را در بر دارد؟  بخش نخست، که مفصل‌ترین بخش متن است، با ذکر وقایع سال ۴۴۸ به پایان می‌رسد. نویسنده بعدی وقایع را از چند سال بعدتر آغاز می‌کند و تا سال ۶۹۵ پیش می‌آورد. این مولف دوم، که از قراری که در مقدمه گفته‌ام ظاهراً از پیوستگان دربار ملک نصیرالدین است، بسیار خلاصه‌نویس است و حتی می‌توان گفت اغلب فهرستی از وقایع را ذکر می‌کند. نویسندهٔ سوم، چنان‌که باز در مقدمه گفته‌ام، از علاقه‌مندان پسر نصیرالدین یعنی رکن‌الدین است و وقایع مربوط به حیات او را تا سال ۷۲۷ (که زمان مصالحهٔ او با برادرش است) روایت می‌کند. نثر دو بخش اخیر طبعاً قدری با بخش نخست تفاوت دارد؛ این تفاوت‌ها را من در مقدمه گفته‌ام و علاوه بر این‌که نمایهٔ مفصلی هم از لغات و تعبیرات متن ترتیب داده‌ام که باز می‌تواند تفاوت‌های سبکی سه بخش را نشان بدهد.     نثر کتاب از چه ویژگی برخودار است؟ آیا دو متن الحاقی هم همین ویژگی را حفظ کردند؟  وقتی متن سه نویسنده دارد و در سه دوره مختلف نوشته شده لابد نمی‌تواند متنی یکدست باشد. با این حال بخش نخست از نمونه‌های خوب نثر مرسل به شمار می‌رود (البته آثار ترجمه از عربی هم در این گاه بخش پیداست و من اینها را نشان داده‌ام)؛ بخش‌های دیگر هم روی هم رفته از قواعد نثر مرسل پیروی می‌کنند الا آن‌که در مفردات و بعضی نحوها با بخش نخست تفاوت دارند و این البته طبیعی است.     بهار در مقدمه‌اش بر کتاب اشاره کرده بود که کتاب دارای دو نویسنده و نگارش است. چرا شما سه نویسنده را برشمردید؟  بله، استاد بهار اشاره کرده بود که کتاب دو نویسنده دارد و این رأی در بسیاری از پژوهش‌ها تکرار شده است. بعدها جولی اسکات میثمی (در کتاب تاریخ‌نگاری فارسی) و منوچهر پزشک (در مدخل تاریخ سیستان دایره‌المعارف بزرگ) آرای دیگری طرح کردند و گفتند متن سه بخش دارد. نظر ایشان درباره موضع تغییر مولف‌ها البته یکی نیست. من نشان داده‌ام که از بین همه تقسیم‌بندی‌های یادشده نظر منوچهر پزشک درست‌تر و دقیق‌تر از دیگران است.     اشاره کوتاهی به اطلاعاتی درباره صفاریان کردید. نوع نگاه نویسنده به صفاریان جانبدارانه است؟  بله، همین‌طور است. ماجرا البته تفصیل زیادی دارد ولی روی هم رفته می‌توان گفت نگاه نویسنده نخست به امرای صفاری جانبدارانه و ستایشگرانه است (به عبارتی حتی می‌توان گفت این متن تاریخ اختصاصی صفاریان است). همین وضع درباره خوارج هم وجود دارد.     شما در چاپ «تاریخ سیستان» به چه نکات جدیدی اشاره کردید؟  چنان‌که عرض کردم مقدمهٔ من مفصل (حدوداً ۲۰۰ صفحه) است. کوشش من این بوده که بیشتر بر مسائلی متمرکز شوم که پژوهشگران پیش کمتر به آنها توجه کرده‌اند. این البته ادعای من است و باید خوانندگان قضاوت کنند که اولاً چه‌قدر در چنین ادعایی مصیب بوده‌ام و ثانیاً چقدر از چیزهایی که نوشته‌ام درست است. اینها بعداً معلوم خواهد شد. با این حال نکات جدیدی دربارهٔ منابع نویسنده (منظور نویسنده بخش کهن است) طرح کرده‌ام و از جمله یکی دو تا از منابع او را شناسایی کرده‌ام؛ دربارهٔ برخی منابع دیگر هم فرضیه‌هایی داده‌ام. در بخش نویسندگان متن و بحث ترجمه یا تألیف و دیگر بخش‌ها هم نکاتی به یافته‌های پژوهشگران قبل اضافه کرده‌ام (لااقل امیدوارم این طور باشد). بخشی از اغلاط چاپ شادروان بهار و نیز غلط‌های نسخه را عنداللزوم اصلاح کرده‌ام.  در بخش دوم هم مسائل نسخه‌شناسی متن را تا جایی که در توانم بوده پیش برده‌ام و از جمله نشان داده‌ام که همه نسخه‌های دیگر «تاریخ سیستان» بی‌تردید از همان نسخه بهار منشعب شده‌اند و اصالتی ندارند (این را گمانم قبل‌تر هم گفتم). نمایه‌های متن را تا حد امکان گسترش داده‌ام؛ هفده نمایه برای متن ترتیب داده‌ام و فکر می‌کنم این نمایه‌ها همه موارد ضروری را در بر می‌گیرد. در پیوست‌ها هم از جمله فهرست مفصلی از وقایع تاریخی (به ضمیمه تاریخ وقوع هر کدام)  آورده‌ام که برای بررسی توالی رخدادها مهم است و علاوه بر این کمک می‌کند بعضی تاریخ‌هایی را که در متن آمده و اشتباه است اصلاح کنیم. پیوست دیگری هم از بلایای طبیعی و وقایع اقتصادی سیستان آورده‌ام که گمانم بی‌فایده نباشد. به هر حال مباحثی را که بتوان آنها را از مقوله نظر به شمار آورد کم نیست در مقدمه و از این رو بسیار طبیعی است که اشتباه هم در آن زیاد باشد. اینها را دوستان و استادان اهل فضل باید یادآوری کنند و این البته منوط است به این که کتابخانه مجلس کتاب را روانه بازار کند و در دسترس اهل فن قرار دهد.  منبع: ایبنایستان» و چاپ عکسی آن

دربارۀ «تاریخ سیستان» و چاپ عکسی آن

میراث مکتوب- «تاریخ سیستان» نخستین‌بار به همت اعتمادالسلطنه در پاورقی «روزنامه ایران» منتشر شد. بعدها ملک‌الشعراء بهار با استفاده از همان نسخه‌ای که مبنای چاپ روزنامه ایران بود متن را ...
دوشنبه 7 شهریور 1401
دومین شماره «پژوهش‌های نسخه شناسی و تصحیح متون»

دومین شماره «پژوهش‌های نسخه شناسی و تصحیح متون»

میراث مکتوب- دومین شماره دوفصلنامۀ علمی «پژوهش‌های نسخه‌شناسی و تصحیح متون»، با محورهای نسخه‌شناسی، کتابشناسی، متن‌شناسی و فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی، از سوی انجمن علمی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی ایران ...
دوشنبه 7 شهریور 1401
لزوم انتشار مقالات و یادداشت‌های زنده‌یاد دانش‌پژوه به صورت مستقل-2

لزوم انتشار مقالات و یادداشت‌های زنده‌یاد دانش‌پژوه به صورت مستقل

میراث مکتوب- حسن انصاری، پژوهشگر مؤسسه مطالعات پیشرفته پرینستون، در یادداشت کوتاهی بر ضرورت انتشار مقالات و یادداشت‌های زنده‌یاد محمدتقی دانش‌پژوه تأکید کرده است. متن این یادداشت را در ادامه ...
دوشنبه 7 شهریور 1401
روزنامچه سیاحت؛ متنی ساده با اطلاعات دست‌اول از مشروطه ایرانی

روزنامچه سیاحت؛ متنی ساده با اطلاعات دست‌اول از مشروطه ایرانی

میراث مکتوب- سفرنامه «روزنامچه سیاحت: سفر خواجه غلام ‌الثقلین از هندوستان به عراق، ایران و شامات در عصر مشروطه» شرح سفر نویسنده از هندوستان به کشورهای مختلف است. بخش اول ...
دوشنبه 7 شهریور 1401
متن دو زبانه «شاهنامه برای همه» منتشر شد

متن دو زبانه «شاهنامه برای همه» منتشر شد

میراث مکتوب- متن دو زبانه «شاهنامه برای همه» تحقیق و نگارش حسن گل‌محمدی و با طرح‌های گرافیکی زنده‌یاد مرتضی ممیز، در شمارگان ۳۰۰ نسخه، ۱۹۵ صفحه و بهای ۱۸۰ هزار ...
یکشنبه 6 شهریور 1401
الهیات عشق به روایت سهروردی و مولانا

الهیات عشق به روایت سهروردی و مولانا

میراث مکتوب- شیخ اشراق شهاب‌الدین سهروردی، فرزانه‌ای‌ست که حکمتِ او در دو اقلیمِ فلسفه و عرفان جریان یافته است. او را هم در شمار فیلسوفان خوانده‌اند و هم از زمره‌ی ...
یکشنبه 6 شهریور 1401
مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب
تهران، خیابان انقلاب اسلامی، بین خیابان ابوریحان و خیابان دانشگاه، شمارۀ 1182 (ساختمان فروردین)، طبقۀ دوم، واحد 8 ، روابط عمومی مؤسسه پژوهی میراث مکتوب؛ صندوق پستی: 569-13185
02166490612