میراث مکتوب- بو حسن علی فرزند سهل ربن طبری از بزرگان دانش پزشکی است که در طبرستان بخش شمالی سرزمین بزرگ ایران چشم به جهان گشود. وی از پدری دانشمند زاده شد که در پزشکی، فلسفه، هیئت و ستاره شناسی کارآزموده بوده است. وی میان سال های ۷۷۰ تا ۷۸۰ م در مرو از سرزمین خراسان متولد شد. از آنجا که از یک سو واژه «ربن» در لقبش دیده می شود و از سوی دیگر وردها و دعاهای کتاب زبور داود را در جای جای کتاب هایش به ویژه فردوس الحکمه می آورد، تاریخ نگاران او را یهودی زاده می دانند.
کتاب فردوس الحکمه، نخستین کتاب تدوین شده در دانش پزشکی دوران شکوفایی تاریخ اسلام است. طبری آن را در هفت نوع و همه آنها در سی گفتار و گفتارها در سیصد و شصت بخش گرد آمده اند. کتاب دربرگیرنده رشته های گوناگونی است که امروزه، گسترش این رشته ها در روزگار ما به اندازه ای است که هر کدام آنها دانشی جداگانه و گسترش یافته است که در برگیرنده حکمت طبیعی؛ اقلیم شناسی و کیهان شناسی و هیئت و نجوم؛ تاریخ تکامل؛ کالبدشناسی یا آناتومی؛ کارکرد اندام ها یا فیزیولوژی؛ آسیب شناسی، شناسایی بیماری هاو درمان آنها؛ روان شناسی؛ بهداشت و راه های پیشگیری از بیماری ها؛ علم تغذیه؛ داروشناسی و داروسازی؛ و ورد و جادو. فردوس الحکمه نخستین بار متن عربی آن به وسیله محمد زبیر صدیقی به سال ۱۹۲۸ م در برلین به چاپ رسید و در سال ۱۹۷۱ م در بیروت دوباره چاپ شد. هم چنین عبدالکریم سامی جندی با پژوهش دوباره آن به سال ۲۰۰۲ م/۱۴۲۳ ق با همیاری دارالکتب العلمیه در بیروت به چاپ رسانید. کوتاه شده ای از آن را رونتال به زبان آلمانی برگرداند. نیز دست نوشته های آن در کتابخانه‌های دانشگاه تهران، رامپور، ایاصوفیه، برلین، و بریتانیا و جز آنها دیده شده است. طبری کتاب فردوس الحکمه را به سال ۲۳۶ ق به متوکل عباسی پیشکش کرده است.
آنچه در زیر می آید، منتخبی از صفحه ۵۲۲ است، درباره کوه دماوند:
«گروهی بسیار به من گفتند که در هنگام گذر به سوی سرزمین طبرستان در راه خود به کوهی بزرگ رسیدند که به آن کوه دماوند می گفتند که قله آن یکصد فرسنگ دورتر دیده می شد. قله آن را همیشه برف و یخ و ابر پوشانیده و هیچگاه از برف و یخ تهی نمی شود. در دامنه کوه آن جویباری با آب گوگردی روان است. ایشان یاد کردند که در دو روز و دو شب و بخشی از روز سوم را از این کوه بالا رتند تا به قله آن رسیدند و مساحت آن را سی جریب یافتند. کوه دماوند از دور مانند گنبدی باریک و بلند به چشم می آید. آن دارای خاکی است بسیار نرم که در زیر پا احساس نمی شود و این که هیچ جانور چهارپایی در آن دیده نمی شود و هیچ پرنده و جانوری از سختی سرما و وزش بادها در آن نمی زیسته و در آن بیش از سی سوراخ یافتند که از آن بخار گوگردی بیرون می آمد و که از آن آزاری نمی دیدند و از درون آن سوراخ خا صدای شراره های آتش به گوش می رسید و بر کناره دهانه آن گوگرد زردرنگ همچون زر گِرد آمده بود که ایشان آن را با انبانب برایم آورند. همچنین کوه های پیرامون آن مانند تپه هایی دیده می شد و به دریا نگاه انداختند که فاصله ای بسیار از قله تا دریا بود که افزون بر بیست فرسنگ می نمود».
در پایان پژوهش و برگردان این اثر که علی نقی منزوی و محمدابراهیم ذاکر به آن همت گماشته اند، بخش نمایه (شامل نمایه کسان، نمایه کتابها، نمایه جاها، نمایه بیماری ها، نمایه داروهای تکی، نمایه داروهای ترکیبی، نمایه جانوران، نمایه خوراکی ها، نمایه اندازه ها و پیمانه ها و نمایه گروهها)، و بخش کتابنامه را می توان دید.
مفید است بدانیم که از طبری آثار دیگری هم موجود است که عبارتند از: دین و الدوله، حفظ الصحه، اللؤلؤ، الجوهره، منافع الاطعمه و الاشربه و العقاقیر، فی الحجامه، ایضاح من السّمن و الهزال و تهیج الباه و ابطاله وجمیع فنونه، رد علی نصاری، فی الامثال و الآداب علی مذاهب الفرس و الروم و العرب، الحضره، تحفه الملوک، ارفاق الحیات، فی الرقی، فی ترتیب الاغذیه، و بحر الفوائد.
فردوس الحکمه (بحر المنافع و شمس الآداب)؛ علی فرزند ربن تبری؛ پژوهش و برگردان: علی نقی منزوی، محمدابراهیم ذاکر؛ تهران: چوگان: مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی؛ چاپ اول: ۱۳۹۱؛ قطع رحلی؛ ۶۷۲ صفحه؛ قیمت ۲۳۵۰۰۰ ریال
کتاب فردوس الحکمه، نخستین کتاب تدوین شده در دانش پزشکی دوران شکوفایی تاریخ اسلام است. طبری آن را در هفت نوع و همه آنها در سی گفتار و گفتارها در سیصد و شصت بخش گرد آمده اند. کتاب دربرگیرنده رشته های گوناگونی است که امروزه، گسترش این رشته ها در روزگار ما به اندازه ای است که هر کدام آنها دانشی جداگانه و گسترش یافته است که در برگیرنده حکمت طبیعی؛ اقلیم شناسی و کیهان شناسی و هیئت و نجوم؛ تاریخ تکامل؛ کالبدشناسی یا آناتومی؛ کارکرد اندام ها یا فیزیولوژی؛ آسیب شناسی، شناسایی بیماری هاو درمان آنها؛ روان شناسی؛ بهداشت و راه های پیشگیری از بیماری ها؛ علم تغذیه؛ داروشناسی و داروسازی؛ و ورد و جادو. فردوس الحکمه نخستین بار متن عربی آن به وسیله محمد زبیر صدیقی به سال ۱۹۲۸ م در برلین به چاپ رسید و در سال ۱۹۷۱ م در بیروت دوباره چاپ شد. هم چنین عبدالکریم سامی جندی با پژوهش دوباره آن به سال ۲۰۰۲ م/۱۴۲۳ ق با همیاری دارالکتب العلمیه در بیروت به چاپ رسانید. کوتاه شده ای از آن را رونتال به زبان آلمانی برگرداند. نیز دست نوشته های آن در کتابخانه‌های دانشگاه تهران، رامپور، ایاصوفیه، برلین، و بریتانیا و جز آنها دیده شده است. طبری کتاب فردوس الحکمه را به سال ۲۳۶ ق به متوکل عباسی پیشکش کرده است.
آنچه در زیر می آید، منتخبی از صفحه ۵۲۲ است، درباره کوه دماوند:
«گروهی بسیار به من گفتند که در هنگام گذر به سوی سرزمین طبرستان در راه خود به کوهی بزرگ رسیدند که به آن کوه دماوند می گفتند که قله آن یکصد فرسنگ دورتر دیده می شد. قله آن را همیشه برف و یخ و ابر پوشانیده و هیچگاه از برف و یخ تهی نمی شود. در دامنه کوه آن جویباری با آب گوگردی روان است. ایشان یاد کردند که در دو روز و دو شب و بخشی از روز سوم را از این کوه بالا رتند تا به قله آن رسیدند و مساحت آن را سی جریب یافتند. کوه دماوند از دور مانند گنبدی باریک و بلند به چشم می آید. آن دارای خاکی است بسیار نرم که در زیر پا احساس نمی شود و این که هیچ جانور چهارپایی در آن دیده نمی شود و هیچ پرنده و جانوری از سختی سرما و وزش بادها در آن نمی زیسته و در آن بیش از سی سوراخ یافتند که از آن بخار گوگردی بیرون می آمد و که از آن آزاری نمی دیدند و از درون آن سوراخ خا صدای شراره های آتش به گوش می رسید و بر کناره دهانه آن گوگرد زردرنگ همچون زر گِرد آمده بود که ایشان آن را با انبانب برایم آورند. همچنین کوه های پیرامون آن مانند تپه هایی دیده می شد و به دریا نگاه انداختند که فاصله ای بسیار از قله تا دریا بود که افزون بر بیست فرسنگ می نمود».
در پایان پژوهش و برگردان این اثر که علی نقی منزوی و محمدابراهیم ذاکر به آن همت گماشته اند، بخش نمایه (شامل نمایه کسان، نمایه کتابها، نمایه جاها، نمایه بیماری ها، نمایه داروهای تکی، نمایه داروهای ترکیبی، نمایه جانوران، نمایه خوراکی ها، نمایه اندازه ها و پیمانه ها و نمایه گروهها)، و بخش کتابنامه را می توان دید.
مفید است بدانیم که از طبری آثار دیگری هم موجود است که عبارتند از: دین و الدوله، حفظ الصحه، اللؤلؤ، الجوهره، منافع الاطعمه و الاشربه و العقاقیر، فی الحجامه، ایضاح من السّمن و الهزال و تهیج الباه و ابطاله وجمیع فنونه، رد علی نصاری، فی الامثال و الآداب علی مذاهب الفرس و الروم و العرب، الحضره، تحفه الملوک، ارفاق الحیات، فی الرقی، فی ترتیب الاغذیه، و بحر الفوائد.
فردوس الحکمه (بحر المنافع و شمس الآداب)؛ علی فرزند ربن تبری؛ پژوهش و برگردان: علی نقی منزوی، محمدابراهیم ذاکر؛ تهران: چوگان: مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی؛ چاپ اول: ۱۳۹۱؛ قطع رحلی؛ ۶۷۲ صفحه؛ قیمت ۲۳۵۰۰۰ ریال
معرفی کتاب از زکیه بیات