شمسه همانند بسياري از عناصر تزئيني نسخه‌ها در بخش‌هاي گوناگوني از آن‌ها اجرا مي‌شد. براي نمونه مي‌توان به كاربرد شمسه در آرايش روي جلد اشاره كرد كه عمدتاً در جلدهاي رسمي بوسيله پرگار و ابزار نقش‌اندازي بر ميانه دفه جلد اجرا مي‌شد. براي نمونه در «شكل ۱» تصوير روي جلد يك مجموعه موسيقي (شماره ۲۱۳۰ كتابخانه موزه طوپقاپوسراي) را مي‌بينيم. در اين شكل تصوير دفه پشت جلد نسخه را مي‌بينيم كه همراه با سرطبله پيوسته بدان است. نقش شمسه بر دفه و همچنين سرطبله آن به شيوه رسمي ايجاد شده است.
شكل ۱
البته بايد يادآور شويم كه كاربرد شمسه در جلدها كم‌تر ديده مي‌شود چرا كه بيشتر جلدهاي بازمانده از دوره اسلامي به شيوه ضربي ايجاد شده است و در اينگونه جلدها –كه نقوش آن‌ها با قالب ايجاد مي‌شد- عمدتاً ميانه جلد را با نقش «ترنج» مي‌آراستند. به همين دليل بايد توجه داشت كه شمسه در تزئين ديگر بخش‌هاي نسخه كاربرد بيشتري داشته است چرا كه اين بخش‌ها عمدتاً همان برگه‌هاي نسخه هستند كه به آساني مي‌شد شمسه را با ايجاد طرح‌هاي تذهيبي بر سطح آن‌ها ايجاد كرد.
شايد به جرأت بتوان گفت كه بيشترين كاربرد شمسه در آرايش «پشت‌نسخه» ها (صفحه عنوان) بوده است. اين كاربرد بسته به اينكه قصد داشتند چه نسخه‌اي تهيه كنند متغير بوده است. براي نمونه در نسخه‌هايي كه به رسم خزانه كتب بزرگان تهيه شده بود عبارات “به رسم خزانه” را در ميانه شمسه مي‌نوشتند و دورتادور نوشته‌ها را به شيوه‌هاي رايج هر عصر آراسته و تذهيب مي‌كردند. براي نمونه در «شكل ۲» تصوير پشت‌نسخه دستنويس الاوامر العلائيه في الامور العلائيه (نسخه ۲۹۸۵ كتابخانه اياصوفيا ، بي‌تا [ميانه ۶۶۳ تا ۶۸۱ ق]) را مي‌بينيم.
شكل ۲
در شمسه ميانيِ اين صفحه عبارت «به رسم خزانه» نوشته شده كه چنين خوانده مي‌شود:
«برسم خزانة السلطان الاعظم، ظل الله في العالم، كهف‌الامم، غياث الدنيا و الدين، ركن الاسلام و المسلمين، ابي‌الفتح كيخسرو بن قلج ارسلان بن كيخسرو خلد الله ملكه و دولته» .
براي نمونه ديگر در «شكل ۳» تصوير پشت‌نسخه دستنويس شاهنامه بايسنغري (نسخه ۷۱۶ كتابخانه كاخ گلستان ، مورخ ۸۳۳ ق) را مي‌بينيم.
شكل ۳
در ميانه شمسه نسخه اين عبارات خوانده مي‌شود :
« قد رتبت غرر هذه الابيات و نوادرها و رتبت درر هذه المعاني و جواهرها برسم خزانة السلطان الاعظم مالك رقاب الامم حامي حوز الاسلام اعظم سلاطين الايام غياث‌السلطنة و الدنيا و الدين بايسنغر بهادرخان خلد الله سلطنته» .
از آنجا كه عبارت‌هاي اين شمسه در تصوير به خوبي ديده نمي‌شود، تصوير بزرگنمايي شده آن را در «شكل ۴» آورده‌ايم كه تا حدودي خوانا است.
شكل ۴
گاهي نيز شمسه را در پشت‌نسخه رسم مي‌كردند اما بجاي عبارات «به رسم خزانه» آگاهي‌هايي چون نام اثر ، نام نويسنده و… را در ميانه شمسه مي‌نوشتند. اين شيوه در صفحات مياني مجموعه‌ها و يا آثاري كه به گونه‌اي داراي چند بخش هستند نيز ديده مي‌شود. براي نمونه در «شكل ۵» تصوير صفحه آغازين منظومه خسرو و شيرين را كه در ميانه دستنويسي از خمسه نظامي (نسخه ۴۲۰ كتابخانة سنا ، مورخ ۷۱۲ ق [رقم جعلي اما نسخه مربوط به حدود ۷۵۰ ق است]) كتابت شده مي‌بينيم. چنانكه مشاهده مي‌شود در ميانه اين شمسه نام اثر نگاشته شده است.
شكل ۵
افزون بر اينها گاهي شمسه را براي آرايش صفحه انجامه نسخه نيز به كار مي‌بردند. اين كاربرد معمولاً در مصحف‌هاي كهن ديده مي‌شود ؛ بدينگونه كه كاتبان ، عبارات انجامه مصحف را در ميانه شمسه مي‌نوشتند. دليل اين كار شايد جدا كردن انجامه كاتب از متنِ قرآن بوده است. با اينحال كاربرد شمسه را در صفحه انجامه ديگر نسخه‌ها نيز مي‌توان ديد. براي نمونه در «شكل ۶» تصوير صفحه انجامه دستنويسي از صحاح اللغة جوهري (نسخه ۴۶۶۳ كتابخانه مجلس ، مورخ ۶۸۹ ق) را مي‌بينيم كه در فضاي خالي زير انجامه يك شمسه آرايشي ترسيم شده است.
شكل ۶
آنچه ياد كرديم شامل عمده كاربردهاي شمسه در نسخه‌پردازي است.
علي صفري آق‌قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب