البته اين بدان معنا نيست كه هرجا در نسخه‌ها از نقره استفاده شده بايد چنين باشد. براي نمونه در «شكل 1» تصوير يكي از صفحات دستنويسي از ديوان فتحعليشاه قاجار موسوم به ديوان خاقان (نسخه 3648 كتابخانه ملي تبريز ، مورخ 1221 ق) را مي‌بينيم كه در آن از افشان نقره استفاده شده و اين افشان كاملاً جلاي خود را حفظ كرده و تيره نشده است. اگر توجه كنيم مي‌بينيم كه جدول‌هاي نسخه به زرِ محلول ترسيم شده و لذا بر خلاف افشانِ نسخه، رنگ زرد دارد.
شكل 1
براي اينكه خواننده با شكل لكه‌هاي تيره افشان نقره آشنا شود در «شكل 2» تصوير صفحه‌اي از يك جنگ (شماره 2446 كتابخانه مركزي دانشگاه تهران ، بي‌تا [از حدود سده يازدهم]) را آورده‌ايم. چنانكه در تصوير ديده مي‌شود بر اين صفحه چهار قطعه درشتِ افشان وجود دارد. دو مورد از آن‌ها كه در پايينِ صفحه است و رنگ روشن‌تري دارد مربوط به افشان زر است و مي‌بينيم كه جلاي يكي از آن‌ها كه در سوي عطف نسخه قرار دارد به خوبي نمايان است. اما اندكي بالاتر و حدوداً در ميانه همين صفحه دو لكه تيره‌رنگ نيز ديده مي‌شود كه مربوط به افشان نقره است. نيز توجه شود كه افشان زر و نقره بر سطح اين صفحه با دانه‌هاي ريزتري نيز افشانده شده است.
شكل 2
درباره افشان نقره بايد توجه داشت كه حتي در صورت تيره‌رنگ شدن نقره مي‌توان جلاي فلزي را در آن ديد. براي نمونه در «شكل 3» تصوير بخشي از ميانه دو صفحه همان جنگِ پيش‌گفته را مي‌بينيم كه لكه درشتي از افشان نقره در آن ديده مي‌شود. چنانكه مي‌بينيم جلاي فلزي نقره هنوز هم در اين افشان ديده مي‌شود.
شكل 3
اين جنگ نمونه‌اي از كاربرد افشان زر و نقره در كنار يكديگر است و هر دو گونه يعني افشانِ زر و افشانِ نقره را – كه در اين نسخه تيره‌رنگ شده- مي‌توان در شكل ديد.
علي صفري آق‌قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب