نوشته‌هاي «كتابه» ها گوناگون است و مواردي چون نام جلدساز ، نام اثر، نام مؤلف، ادعيه، برخي اشعار و … را شامل مي‌شود. براي نمونه در «شكل 1» تصوير روي جلد دستنويسي از مرصادالعباد فخر دايه (نسخه 462 كتابخانه مروي ، بي‌تا) را مي‌بينيم.
شكل 1
جلد اين نسخه به شيوه ضربي ساخته شده است و در سرترنج آن عبارت : «عمل ملا نياز محمد » ديده مي‌شود. تصوير سرترنج اين نسخه را با بزرگنمايي بيشتر در كنار آن نمايش داده‌ايم. اين جلد به احتمال بسيار در ماوراءالنهر توليد شده است چرا كه تعبيه نام جلدساز بر سرترنج‌هاي جلد از شيوه‌هاي رايج در ماوراءالنهر بوده است.
مي‌دانيم كه شيوه‌هاي گوناگوني براي جلدسازي وجود داشته و به همين دليل درج و تعبيه «كتابه»ها بر روي جلد ارتباط مستقيم با نوع جلدِ نسخه‌ها دارد. مثلاً در جلدهاي ضربي از قالب‌هايي ويژه براي ايجاد كتابه استفاده مي‌كردند كه نمونه‌اي از اين شيوه را در «شكل 1» ديدم؛ اما براي ايجاد كتابه در جلدهاي لاكي كافي بود تا عبارت مورد نظر را بر بومِ جلد بنويسند و بعد سطح آن را با لاك بپوشانند. به همين دليل هم هست كه شمار جلدهاي لاكيِ داراي «كتابه» بسيار بيشتر از ديگر انواع جلدها است. براي نمونه در «شكل 2» تصويري از جلد روغني يك مرقع دعا (نسخه 5612 كتابخانه آستان قدس رضوي) را مي‌بينيم.
شكل 2
كتابه‌هاي اين جلد به سال 1145 ق توسط خوشنويس نام‌آور احمد نيريزي به خط رقاع نوشته شده است. در كتابه اين جلد ، حديثي از حضرت پيامبر (ص) نقل شده كه چنين خوانده مي‌شود:
«قال النبي صلي الله عليه و آله و سلم : أ لا ادلكم علي سلاحٍ ينجيكم من اعدائكم و يدر ارزاقكم؟ قالوا : بلي. قال : تدعون ربكم بالليل و النهار فان سلاح المؤمن الدعاء ؛ و قال : الدعاء ترس المؤمن. كتبه العبد احمد النيريزي ؛ 1145».
جز نمونه پيش‌گفته – كه متعلق به كتابخانه آستان قدس رضوي است- دو نمونه ديگر از كتابه‌هاي جلد به خط نيريزي در مجموعه آثار لاكي دكتر ناصر د. خليلي سراغ داريم كه حاوي همان حديث نبوي بوده و شباهت بسياري ميان آنها وجود دارد. در «شكل 3»* تصوير يكي از اين دو جلد (شمارة 487 LAQ ) را مي‌بينيم.
شكل 3
همچنين در «شكل 4» تصوير نمونه ديگر از همان مجموعه (شماره 470 LAQ ) را مي‌بينيم.
شكل 4
اين سه نمونه نشان مي‌دهد كه برخي از كتابه‌نويسان ، عبارات و طرح‌هاي ثابتي را ايجاد كرده و سپس از روي آن ، چندين نمونه ديگر توليد مي‌كردند. براي اينكه نمونه‌اي از «كتابه» ها را در جلدهاي ضربي طلاپوش ببينيم در «شكل 5» تصوير جلد دستنويسي از كيمياي سعادت (نسخه 476 كتابخانه دانشگاه استانبول، مورخ 837 ق) را آورده‌ايم.
شكل 5
كتابه اين جلد بر لولاي آن تعبيه شده كه چنين خوانده مي‌شود : «كيميا[ي] سعادت لشيخ الامام حجةالاسلام ابوحامد محمد بن محمد الغزالي» . براي ديدن جزئيات بيشتر اين شيوه ، شكل بزرگنمايي شده بخشي از كتابه همان جلد را در «شكل 6» مي‌بينيم.
شكل 6
علي صفري آق‌قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب