میراث مکتوب- چنانکه می دانیم “جدول” عبارت است از خط‌هايي كه دورادور نوشته‌هاي يك نسخه ترسيم مي‌شد و هر خواننده‌اي كه با نسخه‌هاي خطّي سر و كار داشته نمونه‌هايي از آن را ديده است.
بر خلاف آنچه ممكن است تصور شود ، ساختار ترسيم جدول در تمامي ادوار كتاب‌پردازي يكسان نبوده است و تفاوت‌هايي در شيوه اجراي آن در ادوار گوناگون ديده مي‌شود. ما سير تاريخي ترسيم جدول در نسخه‌ها را در كتاب نسخه‌شناخت مورد بررسي قرار داده‌ايم. در اينجا به شناسايي يكي از گونه‌هاي جدول يعني “جدول سه‌تحرير” خواهيم پرداخت.
پيش از اين در سلسله مقالاتي كه در همين بخش از سايت درج شده به توصيف اصطلاح “تكحيل” (تحرير) پرداخته و در آنجا گفتيم كه به دليل ناخوانا بودن مطالبي كه با زر نوشته مي‌شد معمولاً دورادور نوشته‌ها را با يك خطّ تيره باريك دورگيري مي‌كردند تا خواناتر شده و جلوه زر نيز بهتر نمايان شود.
اين شيوه اندك اندك در ترسيم جدول نسخه‌ها نيز رواج يافت. يعني ابتدا دورادور بخش نوشته شده صفحات را با يك خطّ زرّين جدول‌كشي كرده و روي آن را مهره مي‌كشيدند ؛ سپس دو خطّ تيره باريك را در دوسوي آن خطّ زرّين و چسبيده بدان ترسيم مي‌كردند. معمولاً هم يك جدولِ نسبتاً ضخيمِ ديگر به رنگ لاجورد در بيرون اين جدولِ زريّن ترسيم مي‌كردند. قاضي احمد قمي در گلستان هنر (ص 165) درباره نام و شيوه ترسيم جدول سه‌تحرير نوشته :
« جدول سه تحرير : اوّل خطّي از طلا بكش و مهره بكش ؛ بعد از آن دو تحرير يكي از پيش و يكي از پس بكش و در آخر لاجورد بكش» .
ترسيم “جدول سه‌تحرير” از رايج‌ترين گونه‌هاي ترسيم جدول نسخه‌ها بوده و در دوره‌اي طولاني از ادوار نسخه‌پردازي كاربرد داشته است.
نمونه‌اي از اين شيوه ترسيم جدول را در «شكل 1» مي‌بينيم كه مربوط به دستنويسي از كيمياي سعادت (نسخه 476 فارسي كتابخانه دانشگاه استانبول ، مورّخ 837 ق) است.
بر خلاف آنچه ممكن است تصور شود ، ساختار ترسيم جدول در تمامي ادوار كتاب‌پردازي يكسان نبوده است و تفاوت‌هايي در شيوه اجراي آن در ادوار گوناگون ديده مي‌شود. ما سير تاريخي ترسيم جدول در نسخه‌ها را در كتاب نسخه‌شناخت مورد بررسي قرار داده‌ايم. در اينجا به شناسايي يكي از گونه‌هاي جدول يعني “جدول سه‌تحرير” خواهيم پرداخت.
پيش از اين در سلسله مقالاتي كه در همين بخش از سايت درج شده به توصيف اصطلاح “تكحيل” (تحرير) پرداخته و در آنجا گفتيم كه به دليل ناخوانا بودن مطالبي كه با زر نوشته مي‌شد معمولاً دورادور نوشته‌ها را با يك خطّ تيره باريك دورگيري مي‌كردند تا خواناتر شده و جلوه زر نيز بهتر نمايان شود.
اين شيوه اندك اندك در ترسيم جدول نسخه‌ها نيز رواج يافت. يعني ابتدا دورادور بخش نوشته شده صفحات را با يك خطّ زرّين جدول‌كشي كرده و روي آن را مهره مي‌كشيدند ؛ سپس دو خطّ تيره باريك را در دوسوي آن خطّ زرّين و چسبيده بدان ترسيم مي‌كردند. معمولاً هم يك جدولِ نسبتاً ضخيمِ ديگر به رنگ لاجورد در بيرون اين جدولِ زريّن ترسيم مي‌كردند. قاضي احمد قمي در گلستان هنر (ص 165) درباره نام و شيوه ترسيم جدول سه‌تحرير نوشته :
« جدول سه تحرير : اوّل خطّي از طلا بكش و مهره بكش ؛ بعد از آن دو تحرير يكي از پيش و يكي از پس بكش و در آخر لاجورد بكش» .
ترسيم “جدول سه‌تحرير” از رايج‌ترين گونه‌هاي ترسيم جدول نسخه‌ها بوده و در دوره‌اي طولاني از ادوار نسخه‌پردازي كاربرد داشته است.
نمونه‌اي از اين شيوه ترسيم جدول را در «شكل 1» مي‌بينيم كه مربوط به دستنويسي از كيمياي سعادت (نسخه 476 فارسي كتابخانه دانشگاه استانبول ، مورّخ 837 ق) است.
شکل 1
براي اينكه شيوه ترسيم جدول با وضوح بيشتري نمايان باشد بخشي از جدول همان صفحه را با بزرگنمايي بيشتر در «شكل 2» مي‌بينيم.
شکل 2
نمونه ديگر كه در «شكل 3» مي‌بينيم مربوط به دستنويسي از خمسه نظامي (نسخه 301 كتابخانه سنا ، بي‌تا [حدود سده نهم]) است.
شکل 3
شكل بزرگنمايي شده بخشي از همين صفحه را در «شكل 4» مي‌بينيم كه به همين شيوه ترسيم شده است.
شکل 4