میراث مکتوب- نشست «گنجینه نسخ خطی کتابخانه میراث جهانی کاخ گلستان» در راستای پیش همایش بین‌المللی مخطوطات مشرق‌زمین روز سه‌شنبه ۱۳ دی ماه در سالن نشست عمارت باب عالی کاخ گلستان با حضور کارشناسان برگزار شد.
سه مخزن بسیار ارزشمند در کاخ گلستان
آفرین امامی، مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان در ابتدای این نشست بیان کرد: نسخه‌های خطی کاخ گلستان بسیار دقیق و حساب شده است و با توجه به اینکه میراث جهانی کاخ گلستان از اشیای ارزشمند از قبیل تابلوها، فرش‌ها، گلدان‌ها، ظروف است باید دقیق به آیندگان منتقل شود. ما سه مخزن بسیار ارزشمند داریم که کاخ گلستان به واسطه شهرتش جدا از کاشی‌کاری‌های آن معروف است. این سه مخزن، کاخ گلستان را ارزنده کرده و پژوهشگران به واسطه آن به کاخ گلستان می‌‌آیند.
او افزود: نخست مخزن آلبوم‌خوانی کاخ گلستان است و دارای ۶۰ هزار قلم اثر تصویری از جمله نگاتیوهای شیشه‌ای و دوربین عکاسی است. در آلبوم‌خانه درصد زیادی دیجیتال شده و بسیاری از پژوهشگران به آن مراجعه می‌کنند و بخشی توسط عکاسان ایرانی و بخشی توسط عکاسان اروپایی گرفته شده و تعدادی عکس‌ها حتی توسط شخص ناصرالدین شاه عکاسی شده و اصل این عکس‌ها نگهداری شده که بخش بسیاری دیجیتال شده است.
مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان افزود: بعد از آن به باید به آلبوم نسخ خطی اشاره کنیم که این مخزن حدود ۳۰۰۰ نسخه خطی دارد که از دوران صفویه جمع‌‌آوری شده است و به صورت کتابخانه سلطنتی چرخیده و به صورت یک مجموعه غنی از آثار، قرآن‌ها، کتابخانه‌های معتبر دیگری از جمله «شاهنامه بایسنقری» به ثبت رسیده است. «مُرقع گلشن» از جمله مُرقعات مشهور کتابخانه نسخ خطی است که قرار است با کتابخانه فرهنگستان هنر به چاپ برسد.
امامی ادامه داد: بخش دیگر اسناد تاریخی است که ۵۵۰ هزار سند در دوره قاجار و پهلوی در آن نگهداری می‌شود. متاسفانه این مخزن دیجیتالسازی کامل نشده و جزو برنامه‌های آینده است. همچنین در چند سال گذشته ۲۵ هزار سند را دیجیتالسازی و سعی کرده‌ایم عناوین خاص دیجیتالسازی را در اختیار پژوهشگران قرار دهیم.
مسئله مهم هر کشوری دانش و علم است
سپس آیتالله سید احمد حسینی اشکوری، فهرست‌نگار و نسخه‌شناس در این نشست بیان کرد: مسئله مهم هر امت و هر کشوری دانش و علم آن است و علم به واسطه کتاب و نوشته‌ها از گذشته‌ها به معاصران منتقل می‌شود و کتاب بهترین وسیله برای معرفی دانش‌ها است. آشنایی من با کتابخانه کاخ گلستان از طریق فهرست‌نامه «آتابای» بود و هم‌اکنون بسیار خوشحالم که این برنامه‌ها تنظیم شده است که با برنامه‌های این کاخ بیشتر آشنا شویم.
۸۵ هزار نسخه خطی در کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی
آیتالله سید محمود مرعشی نجفی، فهرست‌نگار دیگر سخنران این نشست بود که در سخنانی گفت: مرحومِ پدر من در جوانی از نجف به ایران آمد و در قم ماند. وقتی به جوانی رسید پدرشان هم اهل کتاب بودند. یک روز از بازار که رد می‌شدند با کتاب خطی مواجه شدند. در آن هنگام علما که فوت می‌کردند کتاب‌هایشان را به حراج می‌گذاشتند و بیشترین خریدار پدر من بود. یک روز از قیصریه که عبور می‌کرد متوجه شد یکی از علما فوت شده و کتاب‌هایش را به حراج گذاشته‌اند. پدر من مجموعه مالی مناسبی هم نداشت و شب‌ها در یک کارگاه مشغول به کار بود و تمام سرمایه خود را کتاب خطی تهیه می‌کرد. ایشان این کتاب‌ها را گردآوری کردند و من در سنین نوجوانی در خدمتشان قرار گرفتم و از سن ۱۵ سالگی مجموعه را من گردآوری کرده‌ام. برای مثال به کتابخانه‌های کشورهای مختلف رفتم و نسخه‌های خطی را خریداری کردم؛ مثلا در سمرقند ۸۰۰ نسخه خطی را خریداری کردم.
او افزود: هم‌اکنون در کتابخانه ما بیش از ۸۵ هزار نسخه خطی در ۴۶ جلد داریم و ۶۲ جلد فهرست را منتشر کرده‌ایم. افرادی امثال استاد حائری، دانش‌پژوه، زریاب خویی و بدیع‌الزمان فروزانفر شاگردان پدر بودند و روزهای جمعه هر هفته به خدمت پدر می‌رسیدند. هم‌اکنون نیز خریداری فهرست ادامه دارد.
سرگذشت نسخ خطی در دوره‌های مختلف
محمد بهزادی، پژوهشگر نیز در ادامه نشست، مختصری درباره کتابخانه قدیم کاخ گلستان بیان کرد: کتابخانه‌ای که امروز به عنوان کتابخانه خطی کاخ گلستان مطرح است یکی از بزرگترین نفایس خطی در جهان است و کمتر کتابخانه‌ای را بتوان سراغ گرفت تا این اندازه خاص باشد. هسته مرکزی این کتابخانه از کتابخانه سلاطین گذشته نشات می‌گیرد و در دوره سلاطین صفوی مجموعه‌ای از کتاب‌ها در اختیار پادشاهان بود و قلعه‌ای بود که کتاب‌ها در آن نگهداری می‌شد.
بهزادی ادامه داد: این کتابخانه دستخوش حوادث زیادی شد. پس از درگیری که بین سفیر هودشتاین و هندوستان سر گرفت بسیاری از کتاب‌ها به کتابخانه‌های دیگر منتقل شد و قوای ایرانی و انگلیسی هرمز را فتح کردند کتاب‌ها به دستور همایون‌خان سپهسالار در اصفهان جای گرفت. با سقوط اصفهان شواهدی به دست آمده که در دوره صفوی ما کتابی مانند «خازن مشهدی» داریم و رویکرد جدیدی از باب سیاست مغول و رویکرد اسلامی است. در نتیجه این کتاب جایگاه خاصی پیدا کرد. در دوره صفویه نیز کتاب‌های مختلف را نگهداری می‌کردند؛ برای مثال فتحعلی‌شاه تعدادی از نسخه‌ها را نگهداری کرد. در دوره نادری کتابخانه در چند جای مختلف نگهداری می‌شد. اما در دوره قاجاریه نسخه‌های زیادی خریداری و همزمان با این اتفاق بسیاری از کتاب‌های لاتین وارد کشور شد. این اتفاق باعث شد که برای کتابخانه جایی در نظر بگیرند و با توجه به تغییراتی در کاخ گلستان در نظر گرفته شود.
بهزادی ادامه داد: با این اتفاقاتی که افتاد باعث شد بخشی از آن را ناصرالدین میرزا بر عهده بگیرد و چند کتابخانه مختلف را تاسیس کرد و در دوره ناصرالدین شاه چند کتابخانه را ایجاد کرد. در دوره ناصرالدین میرزا نمونه‌های برتر کتاب‌سازی به دست ما رسیده و سپس مجموعه‌هایی که در سطح کشور پراکنده بود توسط ناصرالدین‌شاه فهرست‌نویسی و گردآوری شد. به گفته این پژوهشگر در دوره احمد شاه قاجار مرحوم اعتصام‌الملک از مرقعات و نسخ خطی و فهرستی را فراهم کرد که خوشبختانه به دست ما رسیده است. در دوره پهلوی اول کتابخانه‌ها با هم تجمیع شدند و چیزی شبیه کتابخانه ملی تشکیل شد و در فاصله ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۷ کتاب‌های چاپی و نسخ خطی به کتابخانه ملی فرستاده شدند.
«مرقع گلشن» به چاپ می‌رسد
در ادامه نسرین مرجانی، مسئول گنجینه نسخ خطی کاخ گلستان در این نشست بیان کرد: در حال حاضر بیش از ۳۲۰۰ نسخه خطی داریم در هفت جلد تاریخی، دینی، ادبی گردآوری و فهرست شده‌اند. من خودم را یک کتابدار می‌دانم و زیر نظر آقای دکتر محمدحسن سمسار در حال فهرست‌نویسی نسخه‌ها هستیم. به زعم من گنجینه نسخ خطی و کتابخانه سلطنتی یک موزه است و یک موزه‌دار باید آثار را به نمایش بگذارد و کتابدار باید مسیر را فراهم کند که به دید عموم برسد.
او افزود: در حال حاضر مشغول چاپ «مُرقع گلشن» هستیم و بسیاری از آثار ما قابلیت ثبت جهانی را دارد. در حال حاضر هم بسیاری از آثار را ثبت ملی کرده‌ایم که کار جمعی را می‌طلبد. یکی از دغدغه‌های ما این است که کتابخانه دیجیتال در کنار کتابخانه داشته باشیم. فهرستی داریم که در آینده به پژوهشگران کمک می‌کند به آثار کتابخانه کاخ گلستان آسان‌تر دسترسی پیدا کنند.
سپس مهدی خواجه‌پیری موسس مرکز میکروفیلم نور در دهلی نو هم در سخنانی در نشست تصریح کرد: فعالیت ما بیشتر در هند بوده است و ۱۰۰ هزار نسخه را دیجیتال کرده‌ایم که یک میلیون و دویست هزار نسخه فارسی است. در ماه ۱۵۰ هزار سند را مرمت می‌کنیم. متاسفانه از بزرگترین مشکلات ما این است که افراد متخصص در این زمینه نداریم و بسیاری از نسخه‌ها در هند از بین می‌روند.
او افزود: مجموعه کارهای ما مستقیما زیر نظر مقام معظم رهبری و با هدایت‌های ایشان انجام می‌شود. اما عمده فعالیت ما در هند و ایران این است که کارشناس نداریم. یک شیوه‌ای ابداع کرده‌ایم که مواد شیمیایی برای مرمت نسخه استفاده نمی‌شود و بدین ترتیب در آستان قدس رضوی ۸۰ هزار برگ را مرمت کردیم.
در پایان این نشست هم حجت‌الاسلام والمسلمین سید صادق حسینی اشکوری دبیر کل همایش بین‌المللی مخطوطات مشرق‌زمین ضمن تشکر از برگزار کنندگان این نشست در سخنانی گفت: چه خوش‌بینانه است که به شرق نگریستیم و مخطوطاتش را در یک همایش، نشست علمی و سخن و مقاله خلاصه کردیم و حال آنکه نسخه‌های خطی کاخ گلستان اگر نگوییم جملگی، باید بگوییم بسیاری از آن را باید به دانشمندانی سپرد که از شرق و غرب هستند تا درباره آن بگویند و بنویسند. فیلمها بسازند.
او افزود: صد افسوس که نسل همیشه در شتاب امروز غافل از این مروارید در صدف، به آب‌های سطحی بسنده کرده و از غور در این اقیانوس عجایب محروم مانده است. امیدوارم وزارت میراث فرهنگی و گردشگری باشگاهی ویژه به دستنویس‌های اسلامی _ این هویت نشر ایران _ در شکوفائی مطالعات ایرانی نقش راهبردی را بر عهده بگیرد و تجلیل از میراث‌بانان حی و حاضر را جزو برنامه‌های اصلی خود قرار دهد و این نسل در پی هویت امروز تجسم هویت را از نزدیک لمس کند و جان بگیرد.
اشکوری با توجه به تلاش‌های کاخ گلستان در نگهداری نسخه‌های خطی تصریح کرد: اکنون در کاخ گلستان هستیم. باشکوه و هرکس فراخوار طبع و نیاز خود قدم به این سرسرا می‌گذارد. این هم کاخی است مانند صدها کاخ دیگر در کاروانسرای هستی که شاهان و شاهزادگان را به خود دیده است. اما گوهری که به دنبال آن هستیم شاید از هر حریری لطیف‌تر و گرانتر است. گوهری از جنس کاغذ، معجزه‌ای به نام کتاب و قاب عکسی. که اوج هنر دستان یک انسان را درخور به نمایش می‌گذارد.
یادآوری می‌شود همایش بین‌المللی مخطوطات مشرق زمین اردیبشهت ۱۴۰۲ در ایران و ترکیه برگزار می‌شود.
منبع: ایبنا