میراث مکتوب- کتاب «تحریر اصول اقلیدس» اثر خواجه نصیرالدین طوسی، ترجمه علامه قطب‌الدین شیرازی، با حواشی میر سیدشریف جرجانی، با تصحیح سلمان مفید و تعلیقات سید عبدالله انوار، از سوی نشر مولی در ۱۱۲۴ صفحه چاپ و منتشر شد.
تحریر اصول طوسی به طور ناقص یا کامل به فارسی ترجمه شده است. نخستین ترجمۀ فارسی این کتاب از قطب‌الدین محمود شیرازی شاگرد خواجه نصیر است. این نسخه بعدها مورد لحاظ میر سیدشریف جرجانی واقع شده و در آن حواشی‌ای از میر سیدشریف وجود دارد. آنچه در رسالۀ فارسی علامه قطب‌الدین دیده می‌شود، ترجمۀ متن عربی تحریر اقلیدس خواجه نصیر است.
تاریخ علم می‌گوید: اقلیدس یونانی در سه قرن قبل از میلاد مسیح علمی را تدوین و به علوم یونانی اضافه کرد که موضوع آن کمّ متصل بود و مطالب آن را که طلاب محمولات منتسب به موضوعاتش می‌نامند، ارتباط بین افراد این کم، یعنی خط و سطح و حجم قرار داد و این ارتباطات سخت تبعیت از قواعد و اصول منطق می‌کرد. هندسۀ اقلیدس با ضمیمه‌شدن دو مقالۀ دیگر، آن هم برگرفته از یونانیان وارد فرهنگ اسلامی شد؛ از طریق دو ترجمه: یکی ترجمۀ حجاج بن یوسف بن مطر کوفی به عربی در زمان هارون الرشید که «ترجمۀ هارونی» نام گرفت؛ ترجمۀ دیگر که قسمتی از آن را اسحاق بن حنین انجام داد، ولی ثابت بن قره آن را به پایان برد و به «ترجمۀ مأمونی» شهرت یافت. حاصل این دو ترجمه، اختلاف تعداد قضایای مندرج در دو ترجمه را نشان می‌دهد؛ چه قضایای مندرج در «ترجمۀ هارونی» ۴۶۸ قضیه شد که از آنها با نام «شکل» یاد می‌کند؛ ولی «ترجمۀ مأمونی» با ۴۷۸ شکل در دسترس قرار گرفت. این اختلاف از اصل اقلیدسی ناشی نمی‌شود، بلکه آن بر اثر انتخاب دو مترجم بود؛ چه پاره‌ای از مطالبی که اقلیدس آن را به صورت فرع در کار خود آورده و به صورت شکل عرضه نکرده بود، در ترجمۀ ثابت بن قره به صورت شکل اعلام گردید و این انتخاب ثابت بن قره بعدها در کار خواجه نصیرالدین طوسی اثر گذاشت. چه اینکه خواجه برای آنکه هندسه کتاب درسی شود و در تداول عام آید، بر کار ثابت بن قره تکیه کرد و تحریر اقلیدس خود را بنا بر «ترجمۀ مأمونی» گذاشت و دو مقالۀ دیگر که از آن ابسقلاوس اسکندرانی بود، ضمیمۀ آنها کرد. بنابراین در فرهنگ اسلامی با سیزده مقالۀ اقلیدس، هندسۀ متداول در مجالس درس مسلمان‌ها پانزده مقاله شد.
تعداد مقالات کتاب اقلیدس سیزده مقاله است و از مقالۀ دهم چون مسئلۀ اصم وارد بحث می‌شود، دیگر قول اقلیدس غامض می‌شود و غموض آن به حدی می‌رسد که در قرن پنجم هجری ابوالحسن اهوازی از فرهیختگان زمان، رساله‌ای به زبان عربی بس عالمانه در توضیح آن می‌نگارد.
اصول اقلیدس را خواجه نصیرالدین طوسی در سال ۶۴۶ تحریر و بازنویسی کرد که به «تحریر اصول اقلیدس» مشهور شد. این کتاب، مشتمل برخلاصه اثبات‌های قضایای اصول به همراه بیشتر از ۲۰۰ یادداشت در توضیح متن که معمولا با عبارت «اقول» شروع شده و به حدود ۱۸۰ قضیه این رساله منضم شده است. این یادداشت‌ها را خود خواجه نصیرالدین نوشته است. در بعضی از این یادداشت‌ها، حالت‌هایی به برخی قضایای اقلیدس، اضافه شده است.
تحریر اصول طوسی به طور ناقص یا کامل به فارسی ترجمه شده است. نخستین ترجمۀ فارسی این کتاب از قطب‌الدین محمود شیرازی شاگرد خواجه نصیر است. این نسخه بعدها مورد لحاظ میر سیدشریف جرجانی واقع شده و در آن حواشی‌ای از میر سیدشریف وجود دارد. آنچه در رسالۀ فارسی علامه قطب‌الدین دیده می‌شود، ترجمۀ متن عربی تحریر اقلیدس خواجه نصیر است.
نسخۀ اساس این تصحیح، نسخه‌ای است نفیس با شمارۀ ۲۲۶ در کتابخانۀ مجلس تهران. تاریخ کتابت آن در دوازدهم ربیع الثانی سال ۶۹۸ توسط علی الحافظ است؛ یعنی در زمان حیات مترجم. مطالب نسخه در قیاس با بسیاری از نسخه‌های مربوط به علوم چهارگانۀ تعلیمی، بسیار مقرون به صحت است و حواشی آن نشان‌دهندۀ بازخوانی مکرر و تصحیح‌های پی‌درپی متن است. حواشی نسخه به‌ویژه در ابتدای آن نشان می‌دهد که نسخه توسط مصنف (قطب‌الدین شیرازی) بازخوانی و اصلاح شده است. افزون بر این نسخه، از نسخۀ شمارۀ ۵۱۴۲ کتابخانۀ مجلس نیز در تصحیح استفاده شده است.
فهرست مطالب کتاب:
* مقدمه
مقدمه/ سیدعبدالله انوار
شیوۀ تنظیم کتاب
جدول تطبیقی ترجمه‌ها
* متن کتاب
مقالت اول: تعاریف مثلث و متوازی‌الاضلاع
مقالت دوم: خط مستقیم و احوالش
مقالت سیوم: دایره
مقالت چهارم: مسائل مثلثات و دایره
مقالت پنجم: نسبت
مقالت ششم: سطح‌های متشابه
مقالت هفتم: اشتراک و تباین اعداد
مقالت هشتم: نسبت‌های پیوسته
مقالت نهم: نسبت‌های پیوسته و متعلقاتشان
مقالت دهم: اشتراک و تباین در خطوط منطق و اصم
مقالت یازدهم: هندسۀ فضایی
مقالت دوازدهم: چندوجهی‌ها
مقالت سیزدهم: چندضلعی‌های منتظم و قسمت ذات‌وسط و طرفین
مقالت چهاردهم: چندوجهی‌های منتظم و قسمت ذات‌وسط و طرفین
مقالت پانزدهم: رسم مجسم‌های منتظم در یکدیگر
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب کلیک کنید.
منبع: کتابخانه ادبیات