قویترین و ضعیف‌ترین فهرستها کدام‌اند؟
میراث مکتوب – گرچه فهرستهای ضعیف متعدّدی از کتابخانه‌های خارجی و داخلی سراغ دارم؛ امّا نمی‌خواهم همهٔ آنها را برشمارم و حتّی نمی‌خواهم مشخصاً بگوییم در بین آنها ضعیف‌ترین‌شان کدام است.
جوان‌تر که بودم در مطالعه و بررسی فهرستها ذوق و شوق عجیبی داشتم.کاوش در فهارس به مانند خواندن دیوان حافظ و کتاب رمان برایم لذت‌بخش بود. به مقایسه فهرستها می‌پرداختم و نکته‌هایی که به ذهنم می آمد در حاشیه فهرستها می‌نوشتم. در کنار نسخه های نفیس علامتی می گذاشتم تا در مراجعات بعدی براحتی به چشم بیاید. اکنون پس از مدت ها ممارست با فهرستهای مخطوطات در انتخاب قوی ترین و ضعیف ترین فهرست ها ملاکهایی به نظرم می رسد که شرح و بسط آن نیاز به مقاله مفصلی دارد.به طور اجمال به نظرمن سه فهرست داخلی و یک فهرست خارجی ،قویترین کارها در حوزه فهرست نگاری اند:۱-فهرست کتابخانه مدرسه سپهسالار به قلم مرحوم ابن یوسف شیرازی ۲- فهرست مجموعه اهدایی مرحوم مشکوه به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به قلم مرحوم دانش‌پژوه و علینقی منزوی ۳- برخی جلدهای فهرست کتابخانه مجلس به قلم استاد عبدالحسین حائری ۴-فهرست کتابخانه سلطنتی برلین به قلم آلوارتاین چهار فهرست را به جهت امتیازات متعدد انتخاب کردم که برخی از آنها از این قرار است :
الف)تحقیقی بودن آنها بطوری که هنوز بعد از گذشت دهها سال از تالیف ،مطالب مندرج در آنها جدی ترین اطلاعات در زمینه خود محسوب می شود.
ب)تفصیلی بودن آنها چنانکه اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی به طور کامل در آنها گزارش شده و نقصی از این جهت ندارد .
ج)به جز تحقیقی بودن و تفصیلی بودن ، دقایق و ظرایفی در این فهرستها به چشم می خورد که در بیشتر فهارس از آنها خبری نیست و این به جهت وسعت دانش و اطلاعات نویسندگان این فهرستها بوده که در زمان نبود منابع و امکانات کامپیوتری احاطه حیرت آوری برعلم کتابشناسی و تراجم داشته و فهرست خود را در حد یک دائره المعارف جامع ارتقا داده اند.
و امّا فهرستهای ضعیف به فهرست هایی گفته می‌شود که در معرفّی نسخه ها اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی را به صورت کامل و صحیح ارائه نکنند و آشفته و نامرتّب باشند .
شاید بتوان برخی از نواقص را با به کارگیری کاربرگه و فیش درهنگام فهرست نویسی حل کرد امّا به هرحال لازم است فهرستنگار از مهارت هایی در کتابشناسی و نسخه شناسی و تراجم و آشنایی با علوم اسلامی و زبان عربی و فارسی برخوردار باشد که بدون آنها کار به سرانجام خوبی نمی رسد.
متاسفانه گاهی به جهت وجود نواقص متعدد فهرستهایی به چاپ می رسد که انسان آرزو می کند ای کاش این فهرست ها چاپ نمی شد تا آبروی فهرست‌نگاری محفوظ می ماند .
گرچه فهرست های ضعیف متعدّدی از کتابخانه های خارجی و داخلی سراغ دارم ؛امّا نمی خواهم همه آنها را برشمارم و حتّی نمی خواهم مشخصا بگوییم در بین آنها ضعیف ترین شان کدام است ،ولی زمانی تصمیم داشتم برای سه فهرست بسیار ضعیف نقدی بنویسم و نکته ها و نواقص فراوانی در آنها یافتم به حّدی که دیدم :آن قدر کشته فتاده که کفن نتوان کرد…
متاسفانه برخی از فهرستها به جای فهرست مخطوطات،فهرست المجهولات اند یعنی فهرستنگار به خود زحمت نداده تا نسخه دشوار یاب را به صورت دقیق بررسی کرده و نام کتاب و مولف را به دست آورد. کلام طولانی شد قول می دهم در نقد فهرستهای ضعیف مقاله بنویسم.
میراث مکتوب – گرچه فهرستهای ضعیف متعدّدی از کتابخانه‌های خارجی و داخلی سراغ دارم؛ امّا نمی‌خواهم همهٔ آنها را برشمارم و حتّی نمی‌خواهم مشخصاً بگوییم در بین آنها ضعیف‌ترین‌شان کدام است.
جوان‌تر که بودم در مطالعه و بررسی فهرستها ذوق و شوق عجیبی داشتم.کاوش در فهارس به مانند خواندن دیوان حافظ و کتاب رمان برایم لذت‌بخش بود. به مقایسه فهرستها می‌پرداختم و نکته‌هایی که به ذهنم می آمد در حاشیه فهرستها می‌نوشتم. در کنار نسخه های نفیس علامتی می گذاشتم تا در مراجعات بعدی براحتی به چشم بیاید. اکنون پس از مدت ها ممارست با فهرستهای مخطوطات در انتخاب قوی ترین و ضعیف ترین فهرست ها ملاکهایی به نظرم می رسد که شرح و بسط آن نیاز به مقاله مفصلی دارد.به طور اجمال به نظرمن سه فهرست داخلی و یک فهرست خارجی ،قویترین کارها در حوزه فهرست نگاری اند:۱-فهرست کتابخانه مدرسه سپهسالار به قلم مرحوم ابن یوسف شیرازی ۲- فهرست مجموعه اهدایی مرحوم مشکوه به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به قلم مرحوم دانش‌پژوه و علینقی منزوی ۳- برخی جلدهای فهرست کتابخانه مجلس به قلم استاد عبدالحسین حائری ۴-فهرست کتابخانه سلطنتی برلین به قلم آلوارتاین چهار فهرست را به جهت امتیازات متعدد انتخاب کردم که برخی از آنها از این قرار است :
الف)تحقیقی بودن آنها بطوری که هنوز بعد از گذشت دهها سال از تالیف ،مطالب مندرج در آنها جدی ترین اطلاعات در زمینه خود محسوب می شود.
ب)تفصیلی بودن آنها چنانکه اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی به طور کامل در آنها گزارش شده و نقصی از این جهت ندارد .
ج)به جز تحقیقی بودن و تفصیلی بودن ، دقایق و ظرایفی در این فهرستها به چشم می خورد که در بیشتر فهارس از آنها خبری نیست و این به جهت وسعت دانش و اطلاعات نویسندگان این فهرستها بوده که در زمان نبود منابع و امکانات کامپیوتری احاطه حیرت آوری برعلم کتابشناسی و تراجم داشته و فهرست خود را در حد یک دائره المعارف جامع ارتقا داده اند.
و امّا فهرستهای ضعیف به فهرست هایی گفته می‌شود که در معرفّی نسخه ها اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی را به صورت کامل و صحیح ارائه نکنند و آشفته و نامرتّب باشند .
شاید بتوان برخی از نواقص را با به کارگیری کاربرگه و فیش درهنگام فهرست نویسی حل کرد امّا به هرحال لازم است فهرستنگار از مهارت هایی در کتابشناسی و نسخه شناسی و تراجم و آشنایی با علوم اسلامی و زبان عربی و فارسی برخوردار باشد که بدون آنها کار به سرانجام خوبی نمی رسد.
متاسفانه گاهی به جهت وجود نواقص متعدد فهرستهایی به چاپ می رسد که انسان آرزو می کند ای کاش این فهرست ها چاپ نمی شد تا آبروی فهرست‌نگاری محفوظ می ماند .
گرچه فهرست های ضعیف متعدّدی از کتابخانه های خارجی و داخلی سراغ دارم ؛امّا نمی خواهم همه آنها را برشمارم و حتّی نمی خواهم مشخصا بگوییم در بین آنها ضعیف ترین شان کدام است ،ولی زمانی تصمیم داشتم برای سه فهرست بسیار ضعیف نقدی بنویسم و نکته ها و نواقص فراوانی در آنها یافتم به حّدی که دیدم :آن قدر کشته فتاده که کفن نتوان کرد…
متاسفانه برخی از فهرستها به جای فهرست مخطوطات،فهرست المجهولات اند یعنی فهرستنگار به خود زحمت نداده تا نسخه دشوار یاب را به صورت دقیق بررسی کرده و نام کتاب و مولف را به دست آورد. کلام طولانی شد قول می دهم در نقد فهرستهای ضعیف مقاله بنویسم.
نویسنده: ابوالفضل حافظیان بابلی