شمسه

شكل 1

البته بايد يادآور شويم كه كاربرد شمسه در جلدها كم‌تر ديده مي‌شود چرا كه بيشتر جلدهاي بازمانده از دوره اسلامي به شيوه ضربي ايجاد شده است و در اينگونه جلدها –كه نقوش آن‌ها با قالب ايجاد مي‌شد- عمدتاً ميانه جلد را با نقش «ترنج» مي‌آراستند. به همين دليل بايد توجه داشت كه شمسه در تزئين ديگر بخش‌هاي نسخه كاربرد بيشتري داشته است چرا كه اين بخش‌ها عمدتاً همان برگه‌هاي نسخه هستند كه به آساني مي‌شد شمسه را با ايجاد طرح‌هاي تذهيبي بر سطح آن‌ها ايجاد كرد.
شايد به جرأت بتوان گفت كه بيشترين كاربرد شمسه در آرايش «پشت‌نسخه» ها (صفحه عنوان) بوده است. اين كاربرد بسته به اينكه قصد داشتند چه نسخه‌اي تهيه كنند متغير بوده است. براي نمونه در نسخه‌هايي كه به رسم خزانه كتب بزرگان تهيه شده بود عبارات “به رسم خزانه” را در ميانه شمسه مي‌نوشتند و دورتادور نوشته‌ها را به شيوه‌هاي رايج هر عصر آراسته و تذهيب مي‌كردند. براي نمونه در «شكل 2» تصوير پشت‌نسخه دستنويس الاوامر العلائيه في الامور العلائيه (نسخه 2985 كتابخانه اياصوفيا ، بي‌تا [ميانه 663 تا 681 ق]) را مي‌بينيم.

شكل 2

در شمسه ميانيِ اين صفحه عبارت «به رسم خزانه» نوشته شده كه چنين خوانده مي‌شود:
«برسم خزانة السلطان الاعظم، ظل الله في العالم، كهف‌الامم، غياث الدنيا و الدين، ركن الاسلام و المسلمين، ابي‌الفتح كيخسرو بن قلج ارسلان بن كيخسرو خلد الله ملكه و دولته» .
براي نمونه ديگر در «شكل 3» تصوير پشت‌نسخه دستنويس شاهنامه بايسنغري (نسخه 716 كتابخانه كاخ گلستان ، مورخ 833 ق) را مي‌بينيم.

شكل 3

در ميانه شمسه نسخه اين عبارات خوانده مي‌شود :
« قد رتبت غرر هذه الابيات و نوادرها و رتبت درر هذه المعاني و جواهرها برسم خزانة السلطان الاعظم مالك رقاب الامم حامي حوز الاسلام اعظم سلاطين الايام غياث‌السلطنة و الدنيا و الدين بايسنغر بهادرخان خلد الله سلطنته» .
از آنجا كه عبارت‌هاي اين شمسه در تصوير به خوبي ديده نمي‌شود، تصوير بزرگنمايي شده آن را در «شكل 4» آورده‌ايم كه تا حدودي خوانا است.

شكل 4

گاهي نيز شمسه را در پشت‌نسخه رسم مي‌كردند اما بجاي عبارات «به رسم خزانه» آگاهي‌هايي چون نام اثر ، نام نويسنده و… را در ميانه شمسه مي‌نوشتند. اين شيوه در صفحات مياني مجموعه‌ها و يا آثاري كه به گونه‌اي داراي چند بخش هستند نيز ديده مي‌شود. براي نمونه در «شكل 5» تصوير صفحه آغازين منظومه خسرو و شيرين را كه در ميانه دستنويسي از خمسه نظامي (نسخه 420 كتابخانة سنا ، مورخ 712 ق [رقم جعلي اما نسخه مربوط به حدود 750 ق است]) كتابت شده مي‌بينيم. چنانكه مشاهده مي‌شود در ميانه اين شمسه نام اثر نگاشته شده است.

شكل 5

افزون بر اينها گاهي شمسه را براي آرايش صفحه انجامه نسخه نيز به كار مي‌بردند. اين كاربرد معمولاً در مصحف‌هاي كهن ديده مي‌شود ؛ بدينگونه كه كاتبان ، عبارات انجامه مصحف را در ميانه شمسه مي‌نوشتند. دليل اين كار شايد جدا كردن انجامه كاتب از متنِ قرآن بوده است. با اينحال كاربرد شمسه را در صفحه انجامه ديگر نسخه‌ها نيز مي‌توان ديد. براي نمونه در «شكل 6» تصوير صفحه انجامه دستنويسي از صحاح اللغة جوهري (نسخه 4663 كتابخانه مجلس ، مورخ 689 ق) را مي‌بينيم كه در فضاي خالي زير انجامه يك شمسه آرايشي ترسيم شده است.

شكل 6

آنچه ياد كرديم شامل عمده كاربردهاي شمسه در نسخه‌پردازي است.

علي صفري آق‌قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب