ميراث مكتوب- دكتر غلامرضا جمشيدنژاد او�’ل در نشستي با عنوان « رونمايي از كتاب جواهرنامه نظامي و نقد و بررسي آن » گفت: جواهر نامه نظامي، كتابي است در معرفي سنگ هاي قيمتي و گوهرها به زبان فارسي و شايد نخستين كتاب در اين زمينه به زبان فارسي باشد كه باقي مانده است.
وي در بيست و چهارمين نشست مركز پژوهشي ميراث مكتوب كه روز دوشنبه 30 آذر 83 در اين مركز برگزار شد، افزود: اين كتاب در سال 592 هجري قمري توسط محمد بن ابوالبركات جوهري نيشابوري تاليف شده و عنوان نظامي يافته، به خاطر اهداي آن به نظام الدين ابوالفتح مسعودبن بهاالدين علي بن ابوالقاسم ابهري، وزير علاءالدين تكش كه از معاندان و مخالفان فرقه اسماعيليه بوده و به دست آنان هم كشته شده است. اهميت عمده اين كتاب از آن جهت است كه مولف و پدر و پسرش همه، پيشه جوهري داشته اند. يعني زرگز و حكاك بوده اند. از اين رو، وي مقدار زيادي از تجربيات و اطلاعات مهارتي شخصي و خانوادگي و نيز مسموعات برگرفته از هم شغلان خويش و هم از بخار جواهر را، در اثر خود آورده و از اين حيث، كتاب مشتمل بر نكته هايي ابتكاري است و از ارزش خاصي برخوردار مي باشد.
دكتر جمشيدنژاد او�’ل، ادامه داد: حضرت استاد افشار در تصحيح اين اثر از پنج نسخه كه آنها را به تفصيل معرفي كرده اند ، استفاده نموده و اين امر بر اعتبار تصحيحي كتاب، بسي افزوده است. بخش هاي كتاب همچنان كه در مقدمه هم متذكر شده اند، چهار بخش تحت عنوان چهار مقاله، است كه مقاله اول، كيفيت مفردات معدنيات است. مقاله دوم جواهري كه از حجر باشد و اشباه آنها و قيمت ها و اخبار و حكايت كه در اين مقاله 52 جوهر معرفي و وصف شده و مقاله سوم در معرفي فلزات، 10 عنوان با 10 مطلب، فصل بندي شده است و بخش چهارم كتاب در انواع مينا و عمل هر يك و شرح مركبات. كتاب، مشتمل بر لغات و اصطلاحات و ويژگي هاي زبان شناسي و نكات دستوري و سبكي قرن ششم است كه در خور توجه مي باشد. در كتاب، جنبه كاربردي و علمي بر جنبه نظري و تئوري مي چربد. به هر حال اين اثر با وجود همه اين افت ها و افتادگي هايي كه دارد، واقعاً اگر كه به همت والاي استاد افشار اقدام به چاپ و تصحيح آن نمي شد، جاي بسي تاسف مي بود و خدا را شكر مي گوئيم كه انجام شده و پيوست هايي كه استاد به كتاب افزوده اند، خيلي در خور توجه است و كمك بسياري مي كند به يافت كتاب و مطالبش كه پيوست اول آثار مهم فارسي و عربي آن درباره جواهر و معدنيات اعم از خطي و چاپي ، شامل 39 اثر است. پيوست دوم، جدول تطبيق تقسيم بندي ها به طور نمونه در الجماهر بيروني و جواهر نامه نظامي است. پيوست سوم، جدول الفبايي تطبيق مندرجات كتاب است ميان پنج اثر، يعني اثر بيروني و همين نيشابوري و تبچاقي و خواجه طوسي و ابوالقاسم كاشاني و پيوست چهارم، نمونه تطبيقي است از مندرجات الجماهر و جواهر نامه نظامي و پيوست پنجم، طبيعتاً منابع و ماخذ است.
وي همچنين گفت: ميان الجماهر و جواهرنامه، به قول علما بنن بريت، فاصله زيادي از لحاظ مطالب عنوان شده هست. يعني فرض كنيم اگر مرواريد مطرح مي شود، اگر زر مطرح مي شود و اگر سيم مطرح مي شود، در الجماهر به عنواني مطرح مي شود و در اين كتاب، به عنوان ديگر و بخش زر و سيم كتاب مخصوصا، بسيار ضعيف است. درحالي كه در الجماهر ابوريحان در باب زر و سيم و علت پول شدن اينها و در تقسيم و تعريف ارزش، ارزش اقتصادي مطرح شده كه در اينجا اين قدر ضعيف است، ولي در الجماهر ابوريحان با آن قدرت و قوت و جنبه هاي مخصوصا نظري قضيه، فلسفه پول شدن زر و سيم كه مورد بحث قرار گرفته، باز تائيدي است بر نظر حقير كه اين كتاب و نگارشش، نشان از افت فرهنگ و تمدن دارد، به ويژه در جنبه هاي نظري امر.