میراث مکتوب- فرهنگ و تاریخ با نوشتن شکل گرفته است. از واژه‌ای بر سنگی یا جمله‌ای بر سکه‌ای تا قباله و کتابی بر پوستی و کاغذی؛ همه این‌ها میراث مکتوب ماست. میراثی که در این سرزمین به خاطر فراوانی و گستردگی، به درستی دیده نشده و بخش‌های مهمی از این آثار در حال زوال‌اند. میراثی آن قدر گسترده و فراوان که ما را غافل می‌کند که گاهی یک کلمه یا نامی از کسی یا مکانی بر سکه‌ای و سنگ گوری می‌تواند اطلاعات رسمی نسبت به یک حادثه و موضوع را به چالش بکشد. به رغم اهمیت هنوز هم نسبت به شناسایی و نگه‌داری این میراث بی‌توجه‌ایم. عجیب است که ما هنوز یک بانک اطلاعاتی درباره سنگ‌نوشته‌ها و گورستان‌های تاریخی نداریم. یک بانک اطلاعات سکه‌های ایران‌زمین نداریم و برای اسناد تاریخی هم کارهای اولیه را انجام نداده‌ایم و حتی یک نمایۀ ساده و درخور در اختیار نداریم.
نسخه‌های خطی البته شانس بیشتری داشته‌اند و در چند دهه گذشته، چندین مرکز به موضوع نسخه‌های خطی و شناسایی و تصویربرداری و فهرست‌برداری پرداخته‌اند و کارهای ارزشمندی نیز انجام شده است، اگرچه هنوز هم مجموعه‌های شخصی فراوانی وجود دارد که کاری برای‌شان انجام نشده یا در شرایط خوبی به سر نمی‌برند. برخی آثار مهم نیز به خاطر شرایط امروز جامعه به خارج از ایران قاچاق می‌شود.
اما تصحیح و پژوهش نسخه‌های خطی باز هم دایره کوچک‌تر و حوزه‌هایی محدودتر داشته است و در این میان مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با نگاهی ایران‌شمول و در حوزه‌های مختلف تاریخ و ادب و علوم، چون خورشیدی در میان دیگر مؤسسات مرتبط می‌درخشد. انتشار حدود پانصد جلد کتاب و انتشار چند نشریه تخصصی، برگزاری نشست‌های تخصصی و به ویژه نقد آثار منتشرشده در طول این سی سال، مرکز میراث مکتوب را آن هم با امکاناتی محدود، به مرجعی برای فعالیت‌های مرتبط تبدیل کرده است. بی‌تردید تا جهان باقی است آثار این مؤسسه در کتاب‌خانه‌های جهان خواهد ماند.
به گمان‌ام مهمترین دلیل این موفقیت در شرایطی که بسیاری از کارهای ملی نیز مقطعی و ابتر مانده است، آگاهی و عشق عمیق بانی این مؤسسه به فرهنگ و نسخه‌های خطی، مشورت‌های تخصصی و همکاران خوب آن مؤسسه است.
امید که بپاید و هم‌چنان زاینده باشد.
عمادالدین شیخ الحکمایی
مدیر بخش کتیبه‌ها و اسناد مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران
منبع: مجلۀ تجربه، شمارۀ 27، بهمن و اسفند 1402