میراث مکتوب – شعر معروف به سبک هندی زبان حال طبقات شهرنشین است و در حد ممکن شعری مردمی است که الهامات، عصیان، طغیانها، اندیشه ها، تأثرات و تصورات و زیر و زبرهای زندگی روزمره در آن منعکس شده است.
در این مجموعه هم انتخاب شاعران و هم گزینش شعر هر یک براساس اهمیت شاعر و شعر او صورت گرفته است، شاعرانی برگزیده شده اند که گرایش مهمی را در غزل نشان میدهند یا وزن و ارزش والایی بین شاعران سبک مشهور به هندی دارند. انتخاب اشعار هر شاعر عمدتاً از غزلیات و با این معیار و ملاک صورت گرفته ویژگیهای فکر و زبان ان شاعر حسن و عیب کار او را نشان دهد.
در این کتاب حدود 46 شاعر نسبتاً برجسته متوسط و حتی یکی دو شاعر معمولی سبک هندی در این دوره انتخاب شده است. ساختار کتاب به این نحو است که ابتدا مقدمه ای کوتاه بر زندگی هر شاعر و سپس منتخبی از اشعار او آورده شده است که انتخاب اشعار این شاعرها هم مطلقاً تک بیت نبوده است در این فرصت گفتگو می کنیم با نویسنده کتاب مجموعۀ خیال در سبک هندی، علیرضا ذکاوتی قراگزلو که از پژوهشگران و نویسندگان کشورمان هستند که آثار متعددی از ایشان در زمینه ادبیات فارسی و عرفان اسلامی منتشر شده.
ممنونم از این که وقتتان را در اختیار ما قرار دادید تا صحبت کوتاهی با هم داشته باشیم در رابطه با کتاب مجموعۀ خیال در سبک هندی، سؤالهای خودم را این طور شروع میکنم که تحقیقات دربارۀ سبک هندی در ایران چطور آغاز شد و مسیر آن را شما چگونه میبینید و چه کسانی بیشترین تأثیر را داشتند؟
همانطور که میدانید از اوایل قرن 13 هجری سبک هندی در ایران به طور کلی منسوخ شد و بعد رجعت یعنی بازگشتی به پیش از سبک هندی رخ داد. در واقع شاعران میگفتند میخواهیم به سبک سعدی و حافظ برگردیم، ولی در واقع به دورۀ جامی و مانند او برگشتند. اینها را میگویند دورۀ بازگشتیها؛ که در قصیده و مثنویات به دورۀ سبک خراسانی و عراقی و در مثنوی و غزل هم به همان سبک عراقی برگشتند و در واقع تقلید کردند. ولی در هند، سبک هندی بیشتر ادامه پیدا کرد فقط در دوران جدید یعنی مثلاً از اوایل قرن 14 هجری حساب کنیم زمانی که آموزش جدید در ایران به یک نحو شروع شده، اول دارالفنون و بعد دانشگاه تأسیس شد و کسانی شروع کردند به مسائل ادبی. آن ادبای بزرگ محصول دورۀ بازگشت بودند. کتاب آتشکده آذر اثر آذربیگدلی یکی از شاعرهای دورۀ بازگشت است که تبصره مفصلی هم نوشته به نام آتشکده. صائب که مشهورترین و سنگین وزنترین شاعر سبک هندی است به یک لحن تحقیرآمیز از او اسم می برد. این طور بود حالت خصمانه ای بین ادبای دورۀ بازگشت رخ داد.
چه کسانی در دوره ناصری به ادبیات پرداختند؟
شاگردان در دارالفنون و بعد دانشگاه تهران به دورۀ بازگشت پرداختند؛ مثلاً فروزانفر، بهار و … که اینها همه شاگردان مکتب بازگشت بودند. بنابراین اولین کتابهای تاریخ ادبیاتی در ایران در دورۀ جدید نوشته شده که نخست برای مرحوم همای و دوم مرحوم رضازاده شفق است. اینها هیچ کدام نظر خوشی به سبک هندی ندارند. باز نسبتاً در اواسط قرن 14 هجری قمری می بینید که شاعری به نام حیدرعلی کمالی، منتخبی از آثار صائب نوشت و در ایران چاپ کرد که این اثر جلوۀ بسیاری داشت و ادوارد براون در تاریخ ادبیات فارسی اشاره میکند بهترین تک بیتهایی که در ایران ضرب المثل شده و در دهنها تداول دارد، قالبش از صائب است. تاریخ ادبیات به سبک هندی بهترین نمونهاش مربوط به دکتر صفا ذبیح الله صفا است که در جلد پنجم تاریخ ادبیات فارسی که خود شامل دو سه مجلد است بسیار خوب به شاعرهای سبک هندی پرداخته شده است. پس بنابراین بین ادبای متأخر هند هم چند نفر بودند که اینهای خیلی روی سبک هندی کار کردند و ضمناً تذکرههای دورهی صفوی مثل عرفات العاشقین و خلاصة الاشعار به این موضوع پرداخته شده. اینها تذکره خیلی مفصلی است که بهترین منابع مطالعات سبک هندی است.
شما از چه زمانی به سبک هندی علاقمند شدید و چرا این سبک را انتخاب کردید؟
من از جوانی و نوجوانی شعر میگفتم. تقریباً 60 سال پیش من اولین بار با کتاب تاریخ ادبیات دکتر شفق که آنجا با یک لحن خیلی خوب از سبک هندیها به نحوی اسم می برد آشنا شدم . البته من خیلی زیاد کتاب میخواندم الان هم هم همین طور است، سال 39 بود که به انجمن ادبی همدان میرفتم با این که 18، 19 سالم بود پیش ادبا شعر میگفتم و شعر میخواندم و هر چه دیوان سبک هندی را گزینش میکردم و این کتاب که شما ملاحظه میفرمایید محصول 50 و 60 سال است یعنی به مرور در حاشیه سایر کارها در ضمن سایر کارها انجام شده و به این شکل پخته و پرورده شده.
