میراث مکتوب – کتاب لطائف الاذکار یک اثر سفرنامه ای ـ جغرافیایی است که در سال ۵۵۲ توسط یک عالم و فقیه برجسته حنفی به پارسی نوشته شده و ضمن آن مزارات مهم موجود در شهرهای خراسان تا حرمین را معرفی است.
یک اثر فارسی دیگر از میانه قرن ششم هجری و مشخصا از سال ۵۵۲ منتشر شد و بر غنای زبان و ادبیات فارسی افزود. اما این تنها یک بعد ماجراست.
نکته دیگری که در انتشار این اثر باید به آن توجه کرد این است که با نشر لطائف الاذکار یک اثر سفرنامه‌ای از قرن ششم انتشار می‌یابد که در حوزه ادبیات سفرنامه‌ای بسیار مهم است. این سفرنامه که دینی نوشته شده، اثر یک مسافر حج است که از بخارا به مکه می‌رود و سر راه از شهرهای مهمی می‌گذرد و گزارشی از اماکن زیارتی بخارا، مرو، سرخس، نیشابور، بسطام، ری، همدان، کرمانشاه، بغداد و کوفه و کربلا تا مکه و مدینه بدست می‌دهد.
اثر یاد شده که متعلق به یک عالم برجسته حنفی با نام شمس‌الدین محمد بن عمر بن عبدالعزیز بن مازه است (متولد ۵۱۱ و درگذشته ۵۶۶ و از خاندان آل مازه) علاوه بر جنبه‌های سفرنامه‌ای، حاوی اطلاعات جغرافیایی در باره مزارات شهرهای مهم خراسان تا بغداد است. باید مکه و مدینه را نیز به آن ضمیمه کرد.
از اینها که بگذریم، جنبه‌های مذهبی و دینی این اثر هم بسیار جالب است. کتاب یک خلاصه‌ای از باورهای اعتقادی حنفیان خراسان را دارد. به علاوه، یک مرور بر مناسک حج. از نظر این عالم بزرگ حنفی زیارت قبور چه مشایخ صوفیه، چه روسای مذاهب اربعه و چه ائمه شیعه در کوفه و کربلا و مدینه، مشروع و بسیار مهم است به طوری که بخش مهمی از این اثر بر همین محور نوشته شده است.
کتاب لطائف الاذکار ضمن آن که براساس دیدگاه حنفی نوشته شده، اما نکات مهمی در باره اهل بیت (ع) دارد که از آن جمله زیارت‌نامه بسیار زیبا و شیعیانه‌ای است که برای ائمه بقیع (ع) آورده و در نهایت لطافت و زیبایی است. از زیارت قبر امام حسین (ع) به عنوان امیدوارترین زیارتی که در این راه است یاد کرده، از مزار رأس الحسین در مرو یاد کرده که مقدسی هم در احسن التقاسیم به این نکته اشاره دارد و از عجایب است.
کتاب برای زبان فارسی نیز گنجینه‌ای از لغات و ترکیبات خاص خود است که باید اهل ادب به آن بپردازند.
نسخه منحصر این اثر در تاجیکستان بوده و بر اساس همان نسخه و با ارجاعات فراوان به منابع و مآخذ دیگر در معرفی اشخاص و مزارات ارائه شده است.
با توجه به اهمیت نثر کتاب و املاء و انشاء فارسی آن، هیچ تغییری در متن آن داده نشده و به سبک و سیاقی که در نسخه بوده عرضه شده است.
کتاب در ۲۵۴ با فهارس و کتابنامه توسط نشر علم انتشار یافته است. شمس الدین محمد بن عمر بن عبدالعزیز بن مازه (م ۵۶۶) نویسنده این کتاب است که توسط دکتر رسول جعفریان تصحیح شده است.
در معرفی این اثر که حاوی چهار قسم و عناوین فرعی فراوان است، چیزی بهتر از این که عین فهرست مطالب آورده شود نخواهد بود؛ و این است فهرست آن:
یادآوری
مقدمه مصحّح
۱٫ شرح حال خاندان برهان و نویسنده
الف: آل برهان در بخارا
ب: آل برهان به روایت معین الفقراء
ج: آگاهی های ما در باره نویسنده این کتاب
نقش ابن مازه در حمله ترکان قرلق به بخارا
بازگشت مؤلف از سفر حج سال ۵۵۲ و قصیده سوزنی در باره او
۲٫ نکاتی در باره کتاب حاضر
فقه و ادبیات زیارت
تألیف کتاب به درخواست مادر
ویژگی‌های صوری نسخه
ویژگی‌های املایی
محتوای کتاب
ارزیابی و مرور بر محتوای کتاب
اطلاعات منحصر بفرد
منابع کتاب
مسیر حج و زیارت مشایخ
شیعیات مؤلف
بیان مناسک
زیارت بقاع متبرکه مکه و مدینه
کتاب لطایف الاذکار للحضّار و السّفار فی المناسک و الاداب
تسبیب الکتاب
فصل فی مبداء الکتاب
قسم اول در بیان مذهب سنت و جماعت
قسم دویم در اوراد کی بهر وقت اختصاص دارد، و کیفیت طهارت و صلوات
•فصل اوّل
•فصل دویم
•فصل سیم در کیفیت کزاردن نماز و نیت و شرآیط او، و بعضی از احکآم او
قسم سیم در بیان وقت و آداب و فواید زیارت و اسامی کذشتکان از ایمه و زهاد
•زیارت مکان موی سید عالم در کلاباد
•مزارات بخارا
•دیکر تلهاء کلابادست
•و بر تل دیکر
•و دیکر مبارز اسلام
•مزارات شهر مرو
•رأس الحسین (ع) در مرو
•مزارات شهر سرخس
•مزارات شهر نیشابور
•مزارات شهر بسطام
•مزارات شهر سمنان
•مزارات شهر ری
•مزارات شهر همدان
•مزارات کرمان شاهان
•مزارات مدینی السّلام عمّرها الله
•مزارات شهر کوفه
•و مزار اعظم در عالم بادیه است
قسم چهارم شرح آداب و مناسک حج و زیارت مزارات مکه و مدینه
•فصل در بیآن فضل کفتن و آنجه وعده آست مر زایرآن او رآ
•فصل در بیان نیت زیارت کعبه
•فصل در شرایط بیرون آمدن بدین سفر و دعوات خواندن
•فصل در بیان اعمال و افعال و احکام حج علی سبیل الاختصار
•محرم شدن در ذات عرق
•عرفات
•مزدلفه
•قربان کردن
•ستردن موی
•بیتوته در منی
•داخل کعبه شدن
•خوردن از آب زمزم
•آمدن به ملتزم
•فصل در احکام زنان
•فصل در بیان ودآع مکه و مزارات و موآضع متبرکی این بقعه
•مزارات مَکّه
•قبرستان معلات
•اماکن زیارتی مکه
•مساجد متبرّک میان مکه و مدینه
•آداب ورود به مدینه
•آداب ورود به مسجد النبی (ص)
•زیارت قبر مطهر نبوی
•اعمال روضه مطهره
•زیارت بقیع
•زیارت مسجد قبا
•زیارت مساجد مدینه
•زیارت کوه احد و مرقد حمزه
•آداب بازگشت به خانه
منابع و مآخذ
نمایه عام برای متن اصلی
نمایه عام برای مقدمه و پاورقی‌های
کتاب لطائف الاذکار للحضار و السفار فی المناسک و الاداب (کهن‌ترین متن پارسی در شناخت راه حج از بخارا تا مکه) نوشته شمس‌الدین محمد بن عمر بن عبدالعزیز بن مازه (م ۵۶۶) به تصحیح رسول جعفریان از سوی نشر علم به چاپ رسیده است.
منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران