جدول نسخه نيز از همين عناصر نسخه‌شناسي مي‌باشد كه ممكن است تصور شود نمي‌توان با توجه بدان درباره دوره كتابت نسخه گفتگو كرد اما چنين نيست و بايد تاريخ‌گذاري اينگونه عناصر به تدريج فراهم آيد. ما در نوشته ديگري در همين سايت به جدول سه‌تحرير پرداختيم و در اينجا مي‌خواهيم دربارۀ جدول دوخطي سرخ‌رنگ گفتگو كنيم.
كهن‌ترين نمونه‌هايي كه از ترسيم جدول در نسخه‌هاي خطي مي‌شناسيم شامل جدول‌هايي است با دو خطِ موازيِ سرخ‌رنگ و باريك كه دور تا دور نوشته‌ها ترسيم مي‌شد. ترسيم اينگونه جدول‌ها از حدود سدة ششم هجري در نسخه‌ها رواج يافته است و يكي از كهن‌ترين نمونه‌هاي نسخه‌هاي فارسي كه در آن از اين شيوه استفاده شده دستنويس ختم‌الغرايب (نسخة 845 كتابخانه ملي اتريش ، مورخ 593 ق) است. استاد ايرج افشار در يادداشتي (مندرج در : نامه بهارستان ، س2 ، ش1 ، ص209) همين دستنويس ختم‌الغرايب را بعنوان نمونۀ كهني از نسخه‌هاي حاوي جدول از سده ششم ياد كرده و نوشته‌اند :
« … من به كمك يادمانده‌هاي خاطره‌اي مي‌توانم بگويم كه نسخه‌هاي قرن ششمي هم هست كه مجدول است. يكي كه به تازگي ديده‌ام ختم‌الغرايب يا تحفةالعراقين خاقاني است كه در 593 كتابت شده است … معمولاً جداول آن دوره‌ها يك‌خطه و به شنگرف (يا نوعي سرخي) است» .
متأسفانه تصوير رنگي اين نسخه را به دست نداشتيم اما نمونه‌هاي نسبتاً فراواني از سده هفتم هجري به دست داريم كه در آن‌ها از اين شيوه استفاده شده است.
براي اينكه ساختار ترسيم اين جدول‌ها به وضوح بيشتري ديده شود، تصوير بخشي از صفحه انجامه يكي از دستنويس‌هاي كهن تاريخ جهانگشاي جويني (نسخة 205 فارسي كتابخانه ملي پاريس ، مورخ 689 ق) را در «شكل 1» آورده‌ايم. اين نسخه همان است كه مرحوم محمد قزويني آن را اساس تصحيح خود قرار داده است (نك : تاريخ جهانگشاي جويني ، مقابل ص «فز» مقدمه).
شكل 1
نمونه‌هاي موجود از جدول در نسخه‌هاي كهن نشان مي‌دهد كه براي عمود كردن (قائمه ساختن) خطوط افقي و عموديِ جدول‌ها هيچ تلاشي به خرج داده نمي‌شد و گاهي پايان يكي از دو خط متقاطع را بيرون‌تر از ديگري ترسيم مي‌كردند چنانكه گويي به عمد مي‌خواستند تا اين خطوط بر هم قائم نبوده و نامنظم باشد. اين بي‌مبالاتي در ترسيم جدول را در شكل پيشين مي‌بينيم. براي نمونه ديگر ، در «شكل 2» تصوير يكي از صفحات دستنويس منظومه علي‌نامه (نسخة 2562كتابخانه موزه قونيه ، بي‌تا [حدود سده 7 يا 8 ق] ) را آورده‌ايم.
شكل 2
بخشي از اين تصوير را با بزرگنمايي بيشتر در «شكل 3» مي‌بينيم كه بخشي از جدول نسخه را نمايش مي‌دهد. چنانكه ديده مي‌شود خطوطِ جدول را بيش از اندازه به بيرون ترسيم كرده‌اند و خطوط نيز بر يكديگر قائم نيست.
شكل 3
نيز براي نمونه ديگر در «شكل 4» تصوير يكي از صفحات دستنويسي از منشآت قاضي نظام‌الدين اصفهاني (نسخه 3884 كتابخانه فاتح ، مورخ 709 ق) را مي‌بينيم كه به همين شيوه جدول‌كشي شده است.
شكل 4
بايد توجه داشت كه ترسيم جدول‌هاي دو خطي سرخ‌رنگ كمابيش تا اواخر سده هشتم هجري در نسخه‌ها رواج داشته است اما كاربرد آن در ادوار سپسين به ندرت ديده مي‌شود. نيز با توجه به اينكه آغاز كاربرد و ترسيم اين جدول در نسخه‌ها از حدود سده ششم هجري بوده است ، با ديدن نسخه‌هاي كهن كه داراي اينگونه جدول‌ها هستند – البته نسخه‌هاي بي تاريخ – مي‌توان داوري كرد كه نسخه پيش از اين دوره كتابت نشده است.
علی صفری آق قلعه – میراث مکتوب