نویسندۀ این اثر سالك الدين محمد حمويي شيرازي سعدي انصاري طبيب، است. این دو دانشنامه را به تازگی دکتر غلامرضا جمشیدنژاد اول تصحیح کرده است.
مرکز پژوهشی میراث مکتوب به مناسبت تصحیح مجمع النفایس و حجلة العرایس با دکتر غلامرضا جمشیدنژاد اول گفت و گویی داشته است.
باخبر شدیم مشغول تصحیح کتاب مجمع النفایس و حجلة العرایس هستید. کمی دربارۀ این اثر صحبت بفرمایید؟
عنوان این نوشتار «دیباچه ای بر میراث نوشتاری پزشکی ایران و جهان» است و چکیده ای از آن در شمارۀ 77 نشریۀ «کتاب ماه علوم و فنون» منتشر شده است. در این کتاب من و جناب آقای دکتر محمد ابراهیم ذاکر به معرفی دو مجموعۀ مجمع النفايس و حجلة العرايس پرداخته ایم که در عصر شاه تهماسب صفوی به وسیلۀ شخصی به نام سالك الدين محمد حمويي شيرازي سعدي انصاري طبيب، فرزند مويدالدين حمويي طبيب شيرازي نوشته شده و وی این اثر را گردآوری وخوشنویسی کرده است. در این دو مجموعه 150 کتاب که اکثر آن ها متن درسی پزشکی است از آثار بقراط، جالینوس و آثار اولین مترجمان متون پزشکی دورۀ اسلامی، همچنین ترجمه یا آثار تألیفی تا زمان خود مؤلف همچون آثار عمادالدین محمود طبیب شیرازی، گردآوری شده اند. این اثر همچنین زندگی نامۀ پزشکانی را که تألیفاتی داشتند مطرح کرده و از این 150 عنوان کتاب تعدادی به زبان فارسی و تعدادی به زبان عربی است.
دربارۀ ویژگی های کاربردی این کتاب ها در علم طب کمی توضیح دهید؟
این کتاب قریب 400 یا 500 صفحه است و دانشجویانی که در زمینۀ تحقیق در طب سنتی می توانند از آن استفاده کنند. در این اثر نسخه های خطی 150 کتاب تدوین شده است. این اثر همچنین برای دانشجویانی که در رشته های تخصصی مانند طب سنتی، دندانپزشکی، چشم پزشکی تحصیل می کنند بسیار مفید است. در این اثر معرض نسخه های خطی به فارسی روان و علمی برگردان شده اند و این اثر به زودی با همکاری مراکزی مانند دانشکدۀ طب سنتی دانشگاه تهران، علوم پزشکی ایران و با همکاری مرکز پژوهشی میراث مکتوب به چاپ خواهد رسید.
مجموعه مجمع النفایس و حجلة العرایس علاوه بر طب چه دانش های دیگری را دربرمی گیرد؟
دو دانشنامۀ یادشده دربرگیرندۀ آگاهی های بسیار ارزشمند در تاریخ و اخلاق و دانش ها و هنرهای زیرگروه دانش پزشکی تا نیمۀ سدۀ 11 هجری قمری است. نویسنده در مجمع النفایس به شناساندن یکایک کتاب های رونویسی شده به خامۀ خودش در آن پرداخته است. دومین مجموعه حجلة العرایس است که مجموعۀ چندین نسخه به زبان فارسی است که ما اسلایدهایی را از این نسخه ها یافتیم. این کتاب نقاشی ها و مینیاتورهای قابل توجهی در زمینۀ علم پزشکی دارد. دیباچۀ این دو دانشنامه به جهت دربرگیری تاریخ پزشکی ایران و اسلام و جهان از اهمیت ویژه ای برخوردارند و سندی بی مانند در این زمین به شمار می آیند. حمویی در این اثر افزون بر روند آموزش و پرورش خود در همه دانش ها به ویژه در فراگرفتن پزشکی و داروسازی و زمان فارغ التحصیلی و گرفتن اجازه نامۀ کار درمانگری و اجازه کار داروسازی خود گزارشی ارزشمند داده است.
با توجه به اطلاعاتی که از این کتاب به دست آمده لطفا کمی درباره نویسندۀ این آثار صحبت کنید؟
سالک الدین پسرمؤیدالدین و نوۀ صدرالدین حمویی خانقاه بزرگی داشته و به اعزام شاگرد در این خانقاه ها می پرداخته است. در واقع اندیشۀ سیاسی شیعۀ سربداری از این خاندان نشأت گرفته بوده است. به عبارت دیگر شیخ خلیفه در این مکتب رشد یافته و شهید ثانی، صاحب کتاب لمعه نیز با این خاندان ارتباط داشته است. در حقیقت ریشه های روابط سیاسی شیعی شیعیان جبل عامل لبنان و خراسان به این خاندان فرهنگی بزرگ بر می گردد.
این خاندان در سه زمینه به شاگردانش اجازه نامه می داد. یک اجازۀ نامۀ علمی (اجازۀ طبابت یا داروسازی)، دیگری اجازه نامۀ حدیث و سوم اجازۀ خرقه پوشی بود که نماد اخلاق بوده است. نمونۀ هر سه اجازه نامه در همین متن آمده و ما نیز در ضمائم کتاب آن ها را آورده ایم . نکتۀ بسیار مهم دیگر که از این مجموعه می توان بدان اشاره کرد موضوعاتی است که در مکتب شیراز بدانها بر می خوریم. مکتب شیراز، مکتب بسیار مهمی است و این پدر و پسر طبیب هر دو از شاگردان طبی مدرسۀ منصوریۀ شیراز بودند و از تحصیل کردگان پزشکی در محضر غیاث الدین منصور دشتکی بودند و پدر در طبابت و داروسازی از غیاث الدین منصور و پسر هم از پدرش و هم از صدرالدین دشتکی فرزند غیاث الدین اجازه نامه داشتند.
نکته های بارزی که در تاریخ طب در این دو اثر مشاهده می شوند، چیست؟
حلقۀ مفقوده ای در تاریخ علم در فاصلۀ مکتب آذربایجان و مراغه و دورۀ ایلخانان در ایران وجود دارد که آن حلقۀ مفقوده در فارس بود و آن کانون که زنجیرۀ معرفت را از مکتب آذربایجان و مراغه به مکتب اصفهان و میرداماد و ملاصدرا پیوند داد مکتب فارسی و حوزۀ درس غیاث الدین منصور دشتکی است. در طب دو اثر از غیاث الدین باقی مانده است که یکی کفایة الطب نام دارد و در همین مجموعه در گونۀ کتاب های عربی موجود است و نیز اطلاعات زیادی دربارۀ مکتب معرفتی شیراز دیده می شود. این مکتب تا سدۀ یازدهم و دوازدهم فعال بوده است و امروز درِ مدرسۀ دشتکی ها رو به صحن حضرت شاهچراغ باز می شود.
و اما سخن پایانی
مدرسۀ منصوریه یک نماد بسیار ارزشمند چند صدساله در تاریخ علم ماست و من به وزارت علوم، دانشگاه تهران و دانشگاه شیراز پیشنهاد می دهم که این مدرسه را که یک نماد باارزش است احیا کنند و فارغ التحصیلان رشته های دانشگاهی با آثار نجیب الدین دشتکی، غیاث الدین سمرقندی، ابن نفیس قرشی بیشتر آشنا شوند.
گفت و گو از سیده معصومه کلانکی