میراث مکتوب- از خاندان ابن جرّاح که از دیر قنّی بودند و تباری ایرانی داشتند و پیش از گروش به اسلام بر مسیحیت بودند وزیران و کاتبان مهمی را در دربار عباسیان در طی سده های سوم وچهارم می شناسیم و از برخی از آنان تألیفات ارزشمندی شناخته است. یکی از افراد این خاندان در سده چهارم عیسی (د. ۳۹۱ ق) فرزند وزیر علی بن عیسی معروف به “وزیر نیک” بود که ابن ندیم مکرر از این عیسی در فهرست یاد کرده و از همنشینان و مصاحبان مجلس او در بغداد بود. این عیسی بن علی از جهات مختلف شخصیت یگانه ای است. هم از کاتبان و دلتمردان روزگارش به حساب می آمد و هم از شاگردان مجلس یحیی بن عدی، فیلسوف و متکلم مسیحی یعقوبی بسیار مهم و معروف بغداد در زمانش بود و در عین حال در علوم مختلف و از جمله حدیث دست داشت. از گزارش ابو حیان توحیدی در الامتاع و المؤانسه (۱/ ۳۶) بر می آید که وی در کار ترجمه هم بوده و گویا چندین زبان می دانسته که احتمالا در آن میان سریانی و یونانی علاوه بر فارسی را باید به شمار آورد. او در فلسفه و منطق ارسطویی نزد یحیی بن عدی درس خواند و سماع طبیعی ارسطو را از او آموخت و نسخه آن را برای خود از مجلس درس یحیی بن عدی فراهم کرد. تعبیر مهم ابن ندیم درباره او این است که: “أوحد زمانه فی علم المنطق و العلوم القدیمه” (ابن ندیم، ص ۱۴۳) و این نشان از جایگاه بلند او در این دانش ها دارد. توصیفاتی که از او از سوی نویسنده صوان الحکمه و نیز ابو حیان توحیدی و ابن القفطی گزارش شده و همه را کرمر در کتاب رنسانس فرهنگی خود نقل کرده مؤید گزارش ابن ندیم است. ابن ندیم در ضمن می نویسد که او کتابی در زبان فارسی داشت (“کتاب فی اللغه الفارسیه”) و معلوم نیست آیا مقصودش این است که او کتابی داشت به زبان فارسی و یا درباره زبان فارسی. با توجه به زمان عیسی بن علی هر یک را احتمال دهیم نشان از اهمیت این کتاب دارد.
نکته جالب توجه عنایت او با وجود آموزش های وی در فلسفه و علوم اوائل و علوم ادبی و در مقام یک دیوانسالار و کاتب به علم حدیث است. او در حدیث از بسیاری از محدثان عصر آموخت و از آن جمله جزئی از حدیث او اینک در اختیار است و به چاپ رسیده. طرفه این است که این متن که مجموعه ای از مجالس او در حدیث است درست به سبک محدثان تنظیم و ارائه شده و هیچ نشانی در آن از اینکه این شخص دقیقا همان کسی است که در عین حال که حدیث نقل می کند سماع طبیعی ارسطو را نیز می خوانده و با فلاسفه زمان گفتگوهای فلسفی داشته دیده نمی شود. خطیب بغدادی از شیخ خود محمد بن ابی الفوارس نقل می کند که عیسی “وکان یرمی بشئ من مذهب الفلاسفه” (تاریخ بغداد، ۱۱/ ۱۸۰).
عیسی بن علی حقیقتا از شگفتی های زمان خود بود.
حسن انصاری
منبع: کاتبان ـ بررسی‌های تاریخی