میراث مکتوب – دیوان کمال خجندی، شاعر و عارف نام‌آور قرن هشتم هجری، به کوشش شاعر تاجیک عبدالجبار سروش تصحیح و به وسیلۀ انتشارات «اندیشه» در زادگاه او، شهر خجند تاجیکستان، به چاپ رسید. این اثر با پشتیبانی مالی استانداری سغد تاجیکستان و ـ بنا به گفته مصحح ـ با همکاری علمی ادبیات شناس دکتر سعید عمران سعیدزاده منتشر شده است.
نشر نوین دیوان کمال خجندی بر اساس مقابله شش اثر چاپی دیوان کمال، که در طی پنجاه سال اخیر در کشورهای ایران، تاجیکستان و روسیه انجام شده‌اند، و چند نسخه خطّی موجود در کتابخانه‌های تاجیکستان و نیز یک نسخه محفوظ در خزینه شخصی داستان‌نویس معروف تاجیک، رحیم جلیل، که در تاجیکستان از نسخ معتمَد به شمار می‌رود، به زیور طبع آراسته شده است. مقاله دکتر عبدالمنان نصرالدین، دانشمند فقید تاجیک، با عنوان “نقد و تصحیح آثار شیخ کمال خجندی”ٍٍ، به عنوان پیشگفتار بر این چاپ الحاق شده است.
اگرچه دکتر احمد منزویی در کتاب «فهرست نسخه‌های خطّی فارسی» (جلد ۳، ص. ۲۴۹۸-۲۵۰۱) از ۵۱ نسخه خطّی دیوان کمال خجندی، که در کتابخانه‌های ایران، ترکیه، پاکستان، فرانسه، انگلیه محفوظند، اطّلاع داده، امّا دانشمند فقید تاجیک، دکتر ص. اسدالله‌یف، که نشر دیوان کمال خجندی را به همراه شریف‌جان حسین‌زاده در زمان شوروی انجام داده بود، و آن را سال ۱۹۹۶ به افتخار جشن ۶۷۵ سالگی شیخ کمال خجندی دوباره منتشر نمود، در اثر پژوهشی خویش با عنوان «کمال خجندی» (خجند، ۱۹۹۶، ص. ۱۲۶-۱۳۰) از وجود ۱۰۰ نسخه خطّی دیوان این شاعر اطّلاع داده است.
از امتیازات نشر جدید دیوان کمال خجندی، که تصحیح آن به اهتمام عبدالجبار سروش انجام یافته، این است که بسیاری از غزل های بیرونماندۀ شاعر که در نشرهای پیشین دیوان وجود ندارد را با استفاده از نسخ خطی¬ای که در اختیار داشته و نشرهای ایرانی آن مقابله کرده و بر متن اثر افزوده است. افزون بر این، بسیاری از اغلاط و افتادگی هایی را، که در نشرهای قبلی دیوان کمال خجندی در تاجیکستان وجود داشت، برطرف و تکمیل نموده است. با وجود روشی که این مصحح بر دیوان مذکور به کار برده شاید بتوان گفت که معتبرترین نسخه و نسبتاً مکمّل دیوان کمال هم اکنون در زادگاه خود او یعنی شهر خجند تاجیکستان منتشر گردیده است. متن شناسان وطنی نیز به این نظر معترفند.
در پایان ذکر این نکته خالی از لطف نمی نماید که شیخ کمال خجندی هرچند در شهر تاریخی خجند تاجیکستان چشم به عالم هستی گشود، اما مدت مدید عمر او در تبریز سپری گردید و مدفنش نزدیک به هفتصد سال است که در کنار ولیانکوه تبریز محل زیارت اهل دل و نظر معتبر است. همین دلبستگی و ارادتش به این شهر بود، که در بسیاری موارد تبریز و اماکن زیبا و مقدس آن را وصف کرده و از جمله در صفت ولیانکوه و تفسیر ارادت خویش بر آن فرموده:
زاهدا، تو بهشت جو، که کمال،
ولیان کوه خواهد و تبریز.
نشر نوین دیوان کمال خجندی بر اساس مقابله شش اثر چاپی دیوان کمال، که در طی پنجاه سال اخیر در کشورهای ایران، تاجیکستان و روسیه انجام شده‌اند، و چند نسخه خطّی موجود در کتابخانه‌های تاجیکستان و نیز یک نسخه محفوظ در خزینه شخصی داستان‌نویس معروف تاجیک، رحیم جلیل، که در تاجیکستان از نسخ معتمَد به شمار می‌رود، به زیور طبع آراسته شده است. مقاله دکتر عبدالمنان نصرالدین، دانشمند فقید تاجیک، با عنوان “نقد و تصحیح آثار شیخ کمال خجندی”ٍٍ، به عنوان پیشگفتار بر این چاپ الحاق شده است.
اگرچه دکتر احمد منزویی در کتاب «فهرست نسخه‌های خطّی فارسی» (جلد ۳، ص. ۲۴۹۸-۲۵۰۱) از ۵۱ نسخه خطّی دیوان کمال خجندی، که در کتابخانه‌های ایران، ترکیه، پاکستان، فرانسه، انگلیه محفوظند، اطّلاع داده، امّا دانشمند فقید تاجیک، دکتر ص. اسدالله‌یف، که نشر دیوان کمال خجندی را به همراه شریف‌جان حسین‌زاده در زمان شوروی انجام داده بود، و آن را سال ۱۹۹۶ به افتخار جشن ۶۷۵ سالگی شیخ کمال خجندی دوباره منتشر نمود، در اثر پژوهشی خویش با عنوان «کمال خجندی» (خجند، ۱۹۹۶، ص. ۱۲۶-۱۳۰) از وجود ۱۰۰ نسخه خطّی دیوان این شاعر اطّلاع داده است.
از امتیازات نشر جدید دیوان کمال خجندی، که تصحیح آن به اهتمام عبدالجبار سروش انجام یافته، این است که بسیاری از غزل های بیرونماندۀ شاعر که در نشرهای پیشین دیوان وجود ندارد را با استفاده از نسخ خطی¬ای که در اختیار داشته و نشرهای ایرانی آن مقابله کرده و بر متن اثر افزوده است. افزون بر این، بسیاری از اغلاط و افتادگی هایی را، که در نشرهای قبلی دیوان کمال خجندی در تاجیکستان وجود داشت، برطرف و تکمیل نموده است. با وجود روشی که این مصحح بر دیوان مذکور به کار برده شاید بتوان گفت که معتبرترین نسخه و نسبتاً مکمّل دیوان کمال هم اکنون در زادگاه خود او یعنی شهر خجند تاجیکستان منتشر گردیده است. متن شناسان وطنی نیز به این نظر معترفند.
در پایان ذکر این نکته خالی از لطف نمی نماید که شیخ کمال خجندی هرچند در شهر تاریخی خجند تاجیکستان چشم به عالم هستی گشود، اما مدت مدید عمر او در تبریز سپری گردید و مدفنش نزدیک به هفتصد سال است که در کنار ولیانکوه تبریز محل زیارت اهل دل و نظر معتبر است. همین دلبستگی و ارادتش به این شهر بود، که در بسیاری موارد تبریز و اماکن زیبا و مقدس آن را وصف کرده و از جمله در صفت ولیانکوه و تفسیر ارادت خویش بر آن فرموده:
زاهدا، تو بهشت جو، که کمال،
ولیان کوه خواهد و تبریز.
معرفی کتاب از دکتر نورعلی نورزاد