میراث مکتوب- چرا کتاب رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری مورد توجه برخی بزرگان و پژوهشگران و علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ و فلاحت ایران و اسلام قرار گرفته و به چاپ دوم رسیده است؟ و چرا کتاب شایسته تقدیر سال معرفی شده است؟ در پاسخ به این دو پرسش با تأکید میگویم که امتیازات مزبور در وهله اول رهاورد نام «طبری» محمد بن جریر) مورخ و مقر و نویسنده نامدار در دنیای اسلام و جهان از دیرباز تا امروز و ابد است زیرا آن بزرگ دانشمند ایرانی بسیاردان وقایع تاریخی جهان را از آغاز آفرینش تا روزگار خود سال (۳۰۲ ه با ذکر زمان و مکان هر واقعه در ۱۵ جلد تاریخ طبری و ۶۷۸۴ صفحه ثبت کرده است و ضمن آن به مناسبت هایی از انواع گوناگونی از درختان و میوه ها و گلها و گیاهان و به طور کلی رستنی ها» و «پدیده های نباتی ذکری به میان آورده است. گاه در شرح برخی وقایع از فشره»، «شیره»، «زد» (صمع) و الیاف» استحصالی از نباتات» یاد کرده است و گاه بر حسب اقتضا از انواع طعام» (خوراکها و مواد غذایی» و «دارویی» و «رنگی» و الصنعتی استحصالی با ساخته شده از اجزای مختلف ریشه ساقه برگ شکوفه گل و میوه برخی درختان و دیگر رستنی ها سخن گفته است. گاهی هم شرحی کوتاه در معرفی با ذکر خصوصیات بعضی از آنها آورده است. اطلاعات و معلومات جالب و ارزنده مزبور که بیانگر دقت و کنجکاوی طبری نیز هست از نظر اقلیمی و جغرافیایی و تاریخی و فرهنگی مخصوصا مباحثی از تاریخ کشاورزی همچون منشا و پیشینه برخی از رستنی ها و کشتنی ها و جابه جایی آنها و … دارای اهمیت بسیار است. این هیچمدان در نوشته ها و مقالات پژوهشی خود از مطالب تاریخ طبری و نیز تفسیر طبری ترجمه فارسی قرن ۴ ها و تاریخ بلعمی و تاریخنامه طبری منسوب به ابوعلی بلعمی از دانشمندان قرن (۴) بهره ها گرفته است. در تألیف کتاب حاضر نیز با مطالعه تاریخ طبری به نقل و گاه نقد و تحلیل برخی از وقایع تاریخی پرداخته که در خلال آنها از رستنی ها با پدیده های نباتی مورد بحث سخن به میان آمده است و پیش از نقل این گونه وقایع با مراجعه به متون دیگر درباره خیلی از رستنیها و پدیده های نباتی تحقیق و بررسی به عمل آورده است.
بنابر این اصل و اساس و مایه کار تألیف کتاب حاضر از آن طبری است و مخصوصا نام تاریخ طبری در عنوان کتاب مایه و موجب کسب آن شایستگی ها شده است. سالها پیش در جایی خوانده ام که «کتاب» همچون مغازه» است و عنوان کتاب به مثابه تابلوی مغازه است که نوع اجناس را مشخص می کند و باید زیبا و گویا و جالب و جذاب باشد تا انظار و توجهات را جلب کند و «فهرست مطالب به منزله ویترین مغازه است که نمونه های ممتاز و چشم نواز از انواع کالاهای موجود در قفسه های داخل مغازه را به نمایش می گذارد و نمایه های کتاب همانند موجودی کل» کالاهای مغازه است. بر همین اساس و ترتیب عنوان کتاب حاضر بر روی جلد خطاطی و طراحی شده تا جذاب و توجه بر انگیز باشد. و فهرست ابتدای کتاب عناوین اصلی و فرعی مباحث سه گفتار کتاب را به نمایش می گذارد؛ و نمایه های پایانی نیز ذیل ده عنوان تنظیم و تدوین شده است. هر یک از این نمایه ها می تواند راهنمای خوانندگان و پژوهشگران رشته های مختلف تاریخ کشاورزی گیاه شناسی و دیگر علوم و فنون باشد به ویژه نمایه شماره ۱ با عنوان رستنی ها و پدیده های نباتی خوردنی ها و منسوب به آنها» با حدود هفتصد مدخل در نمایه ۸ نخستین ها مطالب و نکات جالب و خواندنی و گاه با اهمیت از نظر تاریخی و تحقیقی طی ۵۶ مدخل آمده است. طبری شرح این نخستین ها را بر اساس باورهای شایع در بین مردمان آن دوران با منابع و روایات دینی و غیر آن نقل کرده است. از آن جمله است. نخستین مخلوق خدا» مخلوق اول «نور» و «ظلمت» بود و خدا آن را از هم جدا کرد.
نخستین چیزی که حق تعالی آفرید: «قلم» را آفرید نخستین منجنیق این حیلت منجنیق» نخست «ابلیس» نهاد تا ابراهیم را به آتش اندازد.
نخستین کسی که احکام و حدود نهاد «هوشنگ» بود و لقب از آن گرفت و «پیشداد» نامیده شد….. نخستین کسی که «صلاح» کرد: «جمشید» بود.
منوچهر عادل و نیکوکار بود و نخستین کس بود که رسم دهقانی پدید آورد و برای هر دهکده دهقانی معین کرد. نخستین «جبار» زمین از زید بن اسلم روایت کرده اند که اولین «جبار» زمین «نمرود» بود.
نخستین کسی که «ترکان» را برکشید «معتصم خلیفه عباسی بود. نخستین برنامه پایداری ملی نخستین برنامه پایداری ملی» یا به اصطلاح امروزی اقتصاد مقاومتی» را «منوچهر» در روزگار اساطیری با معاضدت و مشاورت علمای وقت طرح و با درایت پیاده کرده است.«نخستین برنامه پایداری ملی در شهر باستانی آمل زادگاه طبری در دوره شهریاری منوچهر هفتمین پادشاه از سلسله پیشدادیان اتفاق افتاده که شرح مفصل آن به استناد نوشته بلعمی ذیل عنوان «اقتصاد مقاومتی، فلفل هندوستان زنجبیل طبرستان ترنج و» آمده است (ص ۱۴۰ – ۱۴۲ نکته بسیار مهم و از نظر تاریخ کشاورزی ایران با اهمیت آنکه زنجبیل» از رستنی ها و کشتنی های بومی سرزمین طبرستان به حساب می آمده که به عنوان دیگ ابزار» به جای فلفل هندی در عصر منوچهر تا روزگار بلعمی (قرن (۴ هـ) مورد استفاده قرار گرفته است. چه خوب است وزارت جهاد کشاورزی یا کشاورزان مازندرانی آزمون احیا و کشت مجدد زنجبیل» را پس از گذشت حدود ۱۱ قرن در آن سرزمین تجربه کنند. در وهله دوم نگاشته های هشت نفر از بزرگان و استادان رشته های مختلف علوم که ذیل عنوان اظهار نظرها به جای مقدمه» آمده در معرفی کتاب حاضر بسیار مؤثر بوده است. افزون بر این نقد و تحلیل ها و تعریف و تمجیدهای برخی از صاحب نظران درباره این کتاب که در برخی مجلات و روزنامه ها منتشر شده تأثیر گذار بوده است مخصوصا دستنوشته دانشمند جلای وطن کرده معاصر شادروان دکتر احمد مهدوی دامغانی که یک ماه قبل از فوت در سن ۹۵ سالگی به معرفی کتاب حاضر پرداخته اند و در جراید منتشر شده توجهات زیادی را جلب کرده است. در وهله سوم، آنچه این حقیر در راه تحقیق و تألیف رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری انجام داده حاصل عمر است و ثمره عشق به «ایران» و همه محصولات و هر چیز مربوط و منسوب به این سرزمین دیگر آثار و مقالات پژوهشی این هیچمدان نیز در همین راستا و با هدف تدوین و تألیف تاریخ کشاورزی ایران شکل گرفته است و اگر عمری باقی باشد ادامه خواهد یافت. عشقی که به راستی از درگاه روشن کودکی و جوانی تا دالان تاریک پیری رهایم نکرده است و به گفته ادیب صابر ترمذی (قرن ۶ ه)
گویند که هر چیز به هنگام بود خوش ای عشق چه چیزی که خوشی در همه هنگام
بازی خیلی از گفتنی ها درباره طبری از توابع بزرگ جهان بشری و نیز در مورد رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری به تفصیل در پیشگفتار آمده است که در آن از بسیاری از دانشمندان و استادان و شخصیت های علمی که مشوق این حقیر بوده اند یاد کرده ام. پس از انتشار کتاب نیز جمعی از بزرگان و دوستان تلفنی با در فضای مجازی که آشنایی با آن ندارم خسته نباشی گفته و از مطالب کتاب تمجید کرده اند. از همه آنان متشکرم. در پایان عرض سپاس دارم خدمت استاد بزرگوار پروفسور ویلم فلور که یادداشتی کوتاه در معرفی کتاب به زبان فارسی و انگلیسی مرحمت کرده اند. همچنین از دوستان گرامی و گرانقدر دکتر محمد جعفر یاحقی و مهندس محمد علی طهماسبی صمیمانه سپاسگزارم که به درخواست این حقیر مطلبی برای چاپ دوم کتاب نوشته‌اند.
محمد حسن ابریشمی
۲۱ آبان ۱۴۰۲
(1) واژه «دهقان» معرب دهگان» پهلوی و فارسی کلمه مرکب ده گان به معنی بزرگ و رئیس ده دهخدا و کد خدا است؛ مطلب مزبور در شمار نخستین ها نیامده چون از چشم و قلم حقیر افتاده است. به همین جهت عینا از متن (ص ۱۴۴) نقل شد.
متن یادداشت فارسی پروفسور ویلیم فلور دانشمند هلندی که در روزنامه اطلاعات چاپ نشده به این شرح است:
اثری بی‌نظیر
گیاهان تا‌کنون اصلی‌ترین غذای انسان بوده‌اند زیرا تا دوران اخیر، انسان‌ها عمدتاً گیاه‌خوار بودند و گوشت برای اکثر مردم خیلی گران بود. بنابراین، از ابتدای تاریخ، انسان‌ها شروع به دسته‌بندی رستنیها و گیاهان دارویی به خوراکی و غیرخوراکی کردند. این کار با شناسایی گیاهانی با کاربردهای دارویی، صنعتی، تجاری و سایر مصارف ادامه یافت. با توجه به این رابطۀ پیچیده بین انسان‌ها و گیاهان، نقش آنها در تاریخ نیز یک زمینۀ مهم برای مطالعه شده است. به‌ویژه، این پرسش که کدام رستنیها و گیاهان دارویی در چه دوره‌هایی و برای چه اهدافی استفاده می‌شدند، سؤالی است که تاریخ‌نگاران گیاه سعی در یافتن پاسخ آن دارند.
با توجه به اهمیت گیاهان در فرهنگ و تاریخ ایران، آثار علمی دکتر محمدحسن ابریشمی در این زمینه بی‌نظیر است. کار بزرگ او در مورد نقش زعفران در شعر و نثر فارسی در طول قرن‌ها، اثری معیار در این زمینه است و دهه‌ها خواهد بود. حال دکتر ابریشمی اثر ارزشمند دیگری تألیف کرده است. کتاب اخیر ایشان با عنوان رستنیها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری اثر بی‌نظیر دیگری است که دانش بسیارِ دکتر ابریشمی فرهیخته را نه‌تنها در مورد گیاهان، بلکه در مورد تاریخ و زبان‌شناسی نشان می‌دهد. این کتاب نه‌تنها یک دایرة‌المعارف در مورد گیاهانی است که در آثار طبری ذکر شده‌اند، بلکه یک معدن اطلاعات است که به نسل‌های حاضر و آیندۀ محققان هم یک الگوی علمی ارائه می‌دهد و هم گنجینه‌ای از بینش اندیشمندانه و اطلاعات دانشنامه‌ای برای آنان فراهم می‌کند. برای دکتر ابریشمی آرزوی عمر طولانی دارم تا بتواند اثر دیگری به وجود آورد که نه‌تنها ما را شگفت‌زده کند، بلکه آرزو کنیم که چنین اثر عالی‌ای بنویسیم. به اختصار، در صورتی که هنوز پیام را دریافت نکرده‌اید، این کتاب را بخوانید، لذت ببرید و از آن برای یادگیری بهره‌مند شوید.
ویلم فلور
پروفسور ویلم فلور (متولد 1942)، ایران‌شناس نامدار و پرکار هلندی، و مسلط به چند زبان از جمله عربی و فارسی، دارای بیش از 260 مقاله و کتاب در زمینۀ تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران است که شماری از آنها به فارسی ترجمه شده است، از جمله کتاب‌های کشاورزی ایران در دورۀ قاجار، تاریخ نان در ایران، و تاریخ مالی ایران در روزگاران صفویان و قاجاریان.
منبع: پیوست فرهنگی روزنامه اطلاعات (چهارشنبه 24 مرداد 1403)