میراث مکتوب- روز دوشنبه ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲، همایشی توسط مرکز نشر دانشگاهی، در محل نمایشگاه کتاب (مصلی امام خمینی، رواق غربی، سرای علمی و فرهنگی دانشگاهی) از ساعت ۱۶ تا ۱۷:۳۰ برگزار شد. سخنرانی‌های این همایش به معرفی و رونمایی کتاب «رستنیها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری، اثر پژوهشگر توانا استاد محمدحسن ابریشمی، اختصاص یافته بود. در این همایش که جمعی از اساتید و پژوهشگران و دانش پژوهان رشته‌های مختلف علوم و کشاورزی و تاریخ حضور داشتند.
ابتدا دکتر فردین منصوری، معاون پژوهشی مرکز نشردانشگاهی، با عرض خیر مقدم به اساتید ارجمند و حضار و با سپاس از تلاش‌های خستگی ناپذیراستاد ابریشمی در پژوهش‌های پر دامنه و عمیق ایشان و در باب تالیف مباحثی از تاریخ کشاورزی ایران، که مرکز نشر دانشگاهی افتخار چاپ و انتشار آن را داشته، تقدیر کرد. گفتنی است کتاب «پستۀ ایران (شناخت تاریخی)» در سال ۱۳۷۳ کتاب گزیده سال و کتاب «رستنیها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری» کتاب گزیده قابل تقدیر سال ۱۴۰۱ شده است. در زیر متن سخنرانی محمدحسن ابریشمی را می‌خوانید.
******
به یاد و نام شادروان ایرج افشار که چیز‌ها از ایشان آموختم، این کتاب را به تمامی دوستان و دوستداران و فرزندان و خوانندگان آثار آن دانشمند گرانقدر در سراسر ایران و جهان تقدیم می دارم.
باری، سخنانم درباره طبری (محمد بن جریر، اهل آمل طبرستان، وفات ۳۱۰ هجری قمری) است، مورخ و مفسر نامدار ایران و جهان اسلام، که آثار گرانبهای بر جای مانده وی می تواند در تدوین و تالیف تاریخ علوم و فنون مختلف، چون تاریخ علم، تاریخ نجوم، تاریخ پزشکی، تاریخ هنر، تاریخ معماری و نیز تاریخ دین و فلسفه و نیز ادبیات و مخصوصا تاریخ کشاورزی به کار آید. دانشمندان و پژوهشگران غربی در تالیف تاریخ علوم و فنون مختلف ایران پیش قدم بوده اند، از آن جمله آثاری در باب تاریخ ایران و رشته‌های مختلف تاریخ علوم و فنون، ادبیات، هنر، معماری، نجوم، پزشکی، فلسفه و دین ایران آثاری منشر کرده و کمتر از آثار طبری بهره گرفته اند. با این همه نویسندگان و ایرانشناسان و مورخان طی دو قرن گذشته در باب تاریخ کشاورزی ایران، نسبت به سایر مقولات تاریخ ایران، کمتر مطلبی نوشته اند. به همین دلیل ناشناخته‌ها در باب تاریخ کشاورزی ایران زیاد، و گفتنی فراوان است. علت نپرداختن به این حوزه، در درجه نخست، پراکندگی و نیزمختصر بودن اطلاعات مکتوب در باب موضوعات و مباحث تاریخ کشاورزی ایران، مندرج در معدود الواح و سنگ نگاره‌ها، اندک نوشته‌های باستانی، و همچنین آثار و نوشته‌های بعد از اسلام، پراکنده در لابه لای سطور هزاران کتاب و رساله کهن فارسی و عربی وغیر آن، از دیرباز تا پایان عصر قاجار (آغاز قرن حاضر ۱۴۰۰ ش و ۱۹۲۱ م) است، بر این مستندات باید شواهد و آثاری چون درختان تناور کهن با عمر چندصد و گاه بیش از دو تا سه هزار سال، و نیز نام مواضع و آبادیهای برگرفته از اسامی “رستنیها“ و “مزروعات” و “پدیده‌های نباتی “ و منابع آب و آبیاری “ را افزود.
از دلایل دیگر در دسترس نبودن منابع خطی عربی و فارسی دوران‌های گذشته، و نیز نسخ چاپی بسیار محدودو اکثرا پر غلطی است که در عصر قاجار در هندو عثمانی و ایران و نیز انگلستان و آلمان و فرانسه در تیراژی اندک انتشار یافته. دلیل دیگر دشورای فهم مطالب و نوشته‌های ادوارگذشته است و، سخت تر از آن یافتن اسامی رستنیها و پدیده‌های نباتی، مزروعات، و نیز موضوعات و مباحث مربوطه به امور فلاحت و تاریخ کشاورزی در این گونه منابع بوده است. حتی برخی از دانشمندان و ادیبان و نویسندگان و پژوهشگران ایرانی و خارجی در زمینه تاریخ یا فرهنگ و تمدن که از بعضی مطالب متون کهن خطی و منابع چاپی قدیم بهره گرفته یا به تصحیح و انتشارنسخ خطی پرداخته اند، در نقل صحیح اسامی رستنیها و پدیده‌های نباتی و نیز برخی اصطلاحات مربوطه به امور فلاحت، یادرک درست مفاهیم آنها دچار اشتباهاتی، گاه فاحش شده اند. این گونه اشتباهات ناشی از عدم آشنایی آنان به امور کشت و کار و شناخت درست از کشتنی‌ها و رستنیها و پدیده‌های نباتی، و نیز اسامی و واژگان و اصطلاحات مربوطه و منسوب به آنها طی ادوار گذشته بوده است. از این گونه اشتباهات در ترجمه فارسی از متن عربی نوشته‌های طبری، و همچنین در تصحیح این آثارچون: تارخ طبری و تاریخنامه طبری معروف به تاریخ بلعمی، و نیز تفسیر طبری وارد شده است. این هیچمدان در برخی از مباحث کتاب حاضر به نقل و نقد و تحلیل این موارد نیز پرداخته است.
مطالب تاریخ طبری در بردارنده وقایع تاریخی از آغاز آفرینش تا سال ۳۰۲ هجری قمری است. طبری در شرح این وقایع به مناسبت‌هایی از برخی درختان، میوه‌ها، گل‌ها و بطور کلی رستنیها و “پدیده‌های گیاهی“ ذکری به میان آورده است. صاحب این قلم نیز طی سالیان دراز به منظور تالیف تاریخ کشاورزی از جمله با مطالعه تاریخ و دیگر آثار طبری در نوشته‌ها و تالیف پژو هشی خود از جمله پسته ایران و زعفران ایران و ابریشم ایران و نیز مقالات تحقیقی خویش، با مراجعات مکرر بهره‌های فراوان گرفته است. افزون بر این در ضمن مطالعه، تاریخ طبری و دیگر آثار وی، یادداشت‌های انبوهی درباره رستنیها فراهم آورده و پس از آن سال‌هایی به تدوین مطالب و تالیف کتاب حاضر مشغول بوده است. طبقه بندی مباحث و موضوعات این کتاب، حتی المقدور بر حسب تقدم تاریخی، در دو بخش عمده آمده است، با این عناوین «گفتار اول: از آغاز تا اسلام» که در ۱۰۵ مبحث تدوین شده و نخستین مبحث به روایاتی در باب «آفرینش زمین، آب، خاک، درخت …) اختصاص یافته است، و «گفتار دوم: بعد از اسلام تا پایان ۳۰۲ هجری» که شامل ۸۸ مبحث است و در نخستین مبحث آن از چگونگی دستیابی به «چوب‌های سقف خانه خدا» سخن رفته، و در آخرین مبحث شرح «بستان ابن عامر، بارش بی سابقه برف، امراض و آفات در بغداد» آمده است. در این میان، مباحثی خاص در مورد برخی رستنیها و مزروعات قابل نقل و بررسی جداگانه است که در عین حال از نظر تاریخی با هر دو گفتار ارتباط دارد. این مباحث را تفکیک کرده و ذیل عنوان «گفتار سوم: قبل و بعد از اسلام تا پایان قرن سوم هجری» شامل ۶ مبحث آورده است. مجموع این گفتار‌ها تالیفی پژوهشی با عنوان رستنیها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری را در وجه کتاب حاضر (با بیش از ۸۳۰ صفحه) شکل داده است.
صاحب این قلم در مواردی که در متن تاریخ طبری (ترجمه مرحوم ابوالقاسم پاینده) ابهاماتی وجود داشته یا خود گرفتار تردید بوده، به منظور رفع ابهام بارها مصدع استاد ارجمند، دوست بزرگوار جناب دکتر محمودمهدوی دامغانی شده است و طی تماس تلفنی با مشهد، درخواست رجوع ایشان به متن عربی نوشته طبری را کرده و ساعتی بعد به مرحمت ایشان رفع ابهام شده است. افزون بر این از دوست گرامی و همشهری فرهیخته ام، علی اکبر علی اکبری بایگی و همچنین رفیق شفیق و همسایه فاضل عربی دانم، رئوف معیر، سپاسگزاراست که با مطالعه دقیق کتاب در رفع اشتباهات به مخلص یاری رسانده اند. کار حروف نگاری و صفحه آرایی کتاب برعهده خانم فاطمه نظری بوده است که تحریر ماشینی پیش نویس‌های متعدد کتاب حاضر، شامل هزاران برگ دستنوشته‌های منضم به اوراق اصلاحی فراوان اینجانب را طی چهار سال با دقت و حوصله انجام داده است. کار ویرایش تخصصی و مقابله پر زحمت و وقت گیر مطالب با بیش از ده هزار صفحه آثار طبری و دیگر متون را خانم هایده عبدالحسین زاده با دقت و نظم تمام به انجام رسانده است که مایه بسی امتنان مولف است، وبه زحمات این عزیزان ارج می نهد. همچنین از مدیران محترم مرکز نشردانشگاهی جنابان دکتر حسین ابراهیم آبادی و دکتر عبدالامیر نبوی قلبا سپاسگزار است که تسهیلات چاپ و انتشار این اثر پژوهشی را فراهم آوردند.
جا دارد شرحی مختصر از زندگی و آثار و نیز سختی‌ها و حوادث پر فراز و نشیب در عین حال پر ثمر طبری، آن دانشمند بسیار دان، نابغه پرکار، که آوازه و شهرت نام و نشان و آثار وی همواره جهانی و جاودان خواهد بود، نقل کنم:
درباره آثار و نیز دوران زندگانی طبری مطالب فراوانی موجود است یاقوت حموی مطالبی از نوشته‌ها و گفته‌های معاصران و نزدیکان طبری نقل کرده است. در این مطالب از حافظه خارق العاده و هوش سرشار و احاطه طبری بر دانش‌های مختلف، و نیز اخلاق و روحیات و رفتار‌های اجتماعی بسیار نیک و پسندیده این نابغه بزرگ دنیای اسلام با تمجید یاد شده است. طبری با مناعت طبعی که داشت از پذیرفتن هدایای خلیفگان و وزیران عذرخواه بود و مخارج سالانه گذران زندگی خود را از درآمد ملکی که در آمل طبرستان داشت تامین می کرد. وی قرآن را در هفت سالگی حفظ نموده است و در هشت سالگی به نماز جماعت می رفته و در ۹ سالگی به نوشتن احادیث پرداخته است. طبری هرگز سخن نابجا نمی گفت و به خدا قسم نمی خورد. از خوردن “دنبه “ پرهیز می کرد و “گوشت قرمز“ می خورد و آن را با “مویز“ می پخت. می گفت “چربی“ برای معده ضرر دارد. همچنان که از “کنجد“ و ”شهد“ هم پرهیز می نمود و معتقد بود که “خرما“ هم معده را زیان می رساند و هم چشم را ضعیف می کند و هم دندانها را فاسد.
طبری در سفرهای دور و درازی از آمل طبرستان به ری و چندی بعد به بغداد و پس از مدتی به سر زمین شام و از آنجا به فسطاط و قاهره در مصر رفته و چندی بعد به بغداد بازگشته و در آنجا اقامت گزیده است. همین مسافرتها، و سختی‌های فراوانی که طبری در طول عمرش در راه رسیدن به اهداف متعا لی خود به جان خریده، شخصیت والای او را ساخته است. چرا که انسانهای سختی کشیده آزموده‌تر و کارآمدترند، و فولاد که آب داده تر و برنده تر است در نتیجه به کوره رفتن‌های مکرر. پتک خوردن‌های پیاپی است که به شکل تیغ در می آید و گر نه همان قطعه “آهن“ و یا “حلبی“ ساده است. الماس نیز همان “کربن“ یا زغال سنگ بوده که تحت فشارهای فوق العاده سنگین در استمرار زمانی میلیون‌ها سال به آن گوهر گرانبها بدل شده، همچنان که “یاقوت“ نیز در نتیجه همان فشارهای مستمر در طول زمان بر “کوارتز“ به وجود آمده است.
همشهری فرهیخته و بزرگوار ما، شادروان دکتر علی اکبر شهابی (استاد دانشگاه تهران و دانشگاه فردوسی مشهد، وفات ۱۳۶۷ فرزند مرحوم شیخ عبداالسلام سلامی، از علما و بزرگان نامدار تربت حیدریه) حاصل پژوهش‌های خود را درباره طبری در کتابی با عنوان احوال و آثار محمد بن جریر طبری آورده که توسط دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۳ چاپ و منتشر شده است.
مرحوم ملک الشعرای بهار، وفات اول اردیبهشت ۱۳۳۰ نیز در مقدمه تاریخ بلعمی، شرح مفصلی از احوال و آثار محمد بن جریر طبری نقل کرده و به استناد منابع مختلف، دامنه گسترده دانش‌ها و فضیلت این مرد بزرگ را نمایانده است. از جمله به چگونگی تصمیم طبری به مختصر کردن تفسیر ۶۰ هزار صفحه ای در ۳ هزار صفحه پرداخته است، و در پی آن تاریخ را همچون تفسیر مختصر کرد.
گروهی از شاگردان طبری مدت زندگانی وی را از هنگام بلوغ تا زمان مرگ وی یعنی هشتاد و شش سالگی، حساب کردند و آنگاه اوراق تصنیفات او را بر ایام زندگانی اش تقسیم کردند، به هر روزی چهارده ورق (۲۸ صفحه) رسید.
آرزو و ابراز امیدواری می کنم که ایرانیان با تلاش‌های مجدانه و تحقیقات علمی مستمر بتوانند جایگاه شایسته گذشته ایران در عرصه فرهنگ و تمدن جهانی را به دست آورند انشااله.
منبع: روزنامه اطلاعات