گفتگو با خانم مهندس فریبا فرزام

در خصوص کمیته ثبت اثر حافظه جهانی توضیح بفرمایید.
حافظه جهانی برنامه ای است که در سال 1992 یونسکو آن را پایه گذاری کرده ولی ثبت آثار در فهرست حافظه جهانی از سال 1997 آغاز شده است. این برنامه هر دو سال یک بار فراخواني را براي پذيرش آثار اعلام مي كند و دبيرخانه برنامه در مهلت تعيين شده حداكثر دو نامزد را از كشورهاي مختلف مي پذيرد. سپس در طی یک فرآیند نسبتاً طولانی دو ساله این آثار بررسی شده و نتیجه نهایی اعلام می شود. نخستین دوره ای که آثار ایران فرستاده شد همزمان با ششمين دوره برنامه با معرفی دو اثر «نسخه خطی شاهنامه بایسنقری» از کاخ موزۀ گلستان و «نسخه خطی وقفنامه ربع رشیدی» از کتابخانة مرکزی تبریز بود.

هدف از تشکیل کمیته حافظه جهانی چیست؟
هدف این برنامه شناسایی میراث تمدنی بشر است. برنامه حافظه جهانی به آن چه که در طول تاریخ در زندگی بشر چه مثبت و چه منفی، توانسته مؤثر واقع شود توجه کرده و اقدام به ثبت و ضبط در فهرست حافظه جهاني آن ها می کند. اما هدف واقعی برنامه حافظه جهانی شناسایی میراث مستند و افزایش آگاهی عمومی و اهمیت و ضرورت حفظ و صیانت این آثار است؛ یعنی آن دو بالی که باید با هم برای این پرواز هم نوایی کنند یکی صیانت و حفاظت از این آثار است و دیگری ایجاد دسترسی به این آثار. برنامه حافظه جهانی می خواهد با ثبت میراث مستند توجه را به این آثار معطوف کرده و زمینه ساز هم نگهداری بهتر و هم دسترسی همگانی گردد. شعار برنامه این است که: این میراث، میراث بشری و نماد هویت فرهنگی ملل مختلف جهان است و باید همواره برای همگان در دسترس باشد. میراث مستند بخش مهمی از حافظه ملت ها و بیانگر سهم هر یک از ملل جهان در شکل گیری دوره های مختلف تمدن بشری است که گذشته و حال را به هم گره می زند و چشم اندازی از آینده ترسیم می کند.

استقبال کشورهای مختلف از برنامه های کمیته حافظه جهانی چگونه بوده است؟
از سالی که برنامه حافظه جهانی اعلام شد کشورهای مختلف با توجه به قابلیت هایشان، از این برنامه استقبال کردند. برخی از کشورها دارای میراث تمدنی هستند؛ خوشبختانه ایران از کشورهایی است که دارای میراث تمدنی غني است و اتفاقا به همين دليل در مقايسه با كشورهايي كه از چنين پيشينه تمدني برخوردار نيستند مسئوليت سخت تري را برعهده دارد زيرا همين غناي فرهنگي كار انتخاب اثر را بسيار پيچيده و سخت مي كند.

مجری برنامه حافظه جهانی چه نهادی است؟
پایه گذاری کمیته ملي حافظه جهاني را در ايران، کمیسیون ملی یونسکو انجام داده است. کمیسیون ملی یونسکو کمیته های ملی را در موضوعات مختلف شکل می دهد. این کمیته ها برای پیش برد آن موضوع در کشور تشکیل می شود. این برنامه کاری فراسازمانی است و نمی تواند در یک سازمان به شکل متمرکز انجام شود. به طور نمونه در حوزۀ برنامه حافظۀ جهانی که هدفش ثبت و ضبط و معرفی میراث مستند است دارندگان بزرگی در کشور ما وجود دارند. کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس، كتابخانه آستان قدس و بسياري كتابخانه ها و موزه هاي ديگر هستند که مجموعه های قابل توجهی دارند. باید توجه داشت که میراث مستند اعم از میراث مکتوب است و به دیداری شنیداری ها و حتی میراث دیجیتال هم توجه دارد. این که برنامه حافظۀ جهانی عبارت “میراث مستند” را طراحی می کند به این سبب است که به جز میراث مکتوب را نیز هدف قرار دهد. البته برنامه حافظ جهانی با میراث معنوی کاری ندارد؛ چون میراث معنوی هم یک کنوانسیون مستقل دارد که در سال 2003 اعلام شده است و بسیار پر شتاب پیش رفته و در کشور ما هم شناخته شده است. به طور مثال ثبت نوروز در حوزۀ کنوانسیون میراث معنوی يا ميراث ناملموس انجام شده است. مقوله حافظه جهانی مقوله میراث مستند است که میراث مکتوب، میراث دیداری شنیداری و میراث دیجیتال را شامل می شود. فرآیند برنامه به این ترتیب است که فراخوانی را اعلام می کنند، مدتی را برای نامزدی ها و پیشنهادهاي کشورها قرار می دهند؛ تا تاریخ مقرر آثار گردآوری می شود و آثار در یک کمیته بین المللی بررسی شده نتایجش اعلام می شود.

کمیته ملی حافظه جهانی در ایران در چه سالی تأسیس شد؟
با توجه به اهمیت پیشینه فرهنگی و تمدنی ایران و ضرورت تدارک شرایط لازم برای صیانت از آثار مهم علمی، فرهنگی و تاریخی کشور و ثبت ملی و جهانی آن ها، کمیته ملی حافظه جهانی در سال 1385 در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شروع به کار کرد. این کمیته یکی از کمیته های کمیسیون ملی یونسکو در ایران است. بر اساس دستورالعمل اجرایی در حال حاضر این کمیته سيزده عضو دارد که هشت نفر از اعضای آن حقوقی و نمایندگان سازمان های ذیربط هستند و پنج نفر عضو حقیقی هستند که از بین صاحبنظران و متخصصان میراث مستند انتخاب شده اند. ریاست کمیته نیز با رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران است.

یک کشور در هر دروه می تواند چند اثر را معرفی کند؟ چه معیارهایی برای پذیرش یک اثر در این کمیته در نظر گرفته شده است؟
هر کشوری می تواند هر دو سال یک بار، دو اثر را معرفی کند. مقررات برنامه در کتابی که در سال 2002 منتشر کردند و در سایت هم قابل دسترسی است، اعلام شده است. در این مقررات گفته شده که کشورها می توانند هم به تنهایی و هم با مشارکت یکدیگر آثاری را به صورت مشترک ثبت کنند. اگر در ثبت هر کشور محدودیتی وجود دارد در ثبت مشترک محدودیتی وجود ندارد. یعنی اگر کشورها با هم مشارکت کنند می توانند آثاری را بدون محدودیت تعداد معرفی کنند.

چه شرایطی برای ثبت مشترک یک اثر در نظر گرفته شده است؟ این که یک اثر در جایی وجود دارد اما اصل اثر متعلق به کشور دیگری است؟
در خصوص آثار مشترک ثبت شده، آن چه که تا کنون اجرا شده و در فهرست ثبت شده می بینیم، مفهوم مشترك بيشتر به آثاري اطلاق مي شود كه به دلایلی بخشی از اثر در یک کشور و بخشی در کشور دیگر است. مانند اسناد کمپانی هند شرقی. اما يكي از كاربردهاي ثبت مشترك همين است كه اثري در جاي ديگري نگهداري شود و پيشنهاد كننده با همكاري دارنده يا متولي اثر آن را ثبت كنند. مثال اين مورد هم ثبت اثر جيكجي از كره است كه در كتابخانه ملي پاريس نگهداري مي شود و اين دو با همكاري يكديگر آن را به ثبت رسانده اند. با اين تفاوت كه جيكجي ثبت مشترك نبوده و تنها به نام كره ثبت شده است. بايد بگويم كه جايزه اي نيز به همين نام توسط كشور كره طراحي شده كه آن هم در دوره هاي دوساله از 2005 تا كنون به چهار كتابخانه و آرشيو اهدا شده است. هدف اين جايزه تشويق فعالان در عرصه حفاظت و دسترسي به ميراث مستند است.

ثبت اثر در این کمیته برای کشورها چه امتیازاتی دارد؟
در واقع اولین سوالی که به ذهن متبادر می شود این است که: ثبت یک اثر چه نتیجه و فوایدی برای کشور صاحب اثر دارد؟ شاید بیشترین چیزی که به ذهن می رسد این است که ثبت یک اثر مزایای اعتباری، مالی و جذب کمک های مختلف داشته باشد، اما باید بدانید که یونسکو هیچ تعهدی در قبال آثار ثبت شده ندارد به جز این که ثبت یک اثر، اعتباری جهانی به آن می دهد و اثری که اعتبار جهانی پیدا کند به یک مرکز توجه و کانون الطاف عمومی تبدیل می شود. حال این توجه چه در سطح ملی باشد و چه در سطح جهانی. هدف برنامه حافظه جهانی هم این است که از طریق افزایش آگاهی، چه آگاهی عمومی و مردم، چه آگاهی مسئولان و سیاست گذاران که در کشورها برنامه ریزی می کنند، اذهان را به خودش جلب کند و باعث شود آن ها برای این اثر امتیازاتی را در نظر بگیرند.

چند اثر از ایران تا کنون به ثبت این کمیته رسیده اند؟
ابتدا این را بگویم که برنامه حافظه جهانی پیشنهاد می کند ثبت در سه دفتر ثبت اتفاق بیفتد. ثبت ملی، ثبت منطقه ای و ثبت جهانی. امروزه در ایران دفتر ثبت ملی فعال شده است و از سال 1387 تا كنون بالغ بر 30 اثر را در خود جای داده است. متأسفانه ایران هنوز در حوزۀ ثبت منطقه ای فعالیتی نداشته و اثری را در منطقه ثبت نکرده است؛ اما خوشبختانه در حوزۀ جهانی تا کنون 5 اثر ثبت شده داریم که حاصل تلاش سه دوره شرکت ایران در این برنامه است. بنابراین سه فهرست ثبت وجود دارد. برنامه حافظه جهانی مُصِر است که این سه دفتر شأن و جایگاه خودش را در اذهان داشته باشد و آن را سلسله مراتبی نمی داند. فقط از لحاظ حوزۀ جغرافیایی است که این دفاتر با هم تفاوت پیدا می کنند. حوزه نفوذ فرهنگی و تمدنی اثری که در فهرست ملی به ثبت می رسد کشور مربوط است و حوزه اثر بخشی حافظه جهانی، آثاری است که فرهنگ بشری را تحت تأثیر خود قرار داده است. لازم به ذکر است که یک اثر می تواند همزمان در یک یا چند فهرست ثبت شود و ثبت در یک دفتر با ثبت اثر در دفتر دیگر منافاتی ندارد.

شرایط پذیرش یک اثر برای ثبت در برنامه حافظه جهانی چیست؟
یونسکو یک فرم نامزدی طراحی کرده و در قالب آن فرم پیشنهادات را می پذیرد. در فرم آماده شده معیارها به دقت تعریف شدند. یعنی هر کشور باید اثر پیشنهادی خود را در چهارچوبه آن مقررات و قواعد و معیارها ارزیابی کرده و اطلاعات لازم را ارائه دهد. سپس در کمیته مشورتی بین المللی بررسی شده و البته طبیعی است که برخی از نامزدها پذیرفته نخواهند شد.

شما مدرس کارگاه های آموزشی حافظه جهانی هم هستید. لطفاً دربارۀ هدف و برنامۀ کارگاه ها توضیح بدهید و این که آیا شرکت برای همه علاقمندان آزاد است؟
شما مدرس کارگاه های آموزشی حافظه جهانی هم هستید. لطفاً دربارۀ هدف و برنامۀ کارگاه ها توضیح بدهید و این که آیا شرکت برای همه علاقمندان آزاد است؟
از آن جا که ضرورت آشنایی افراد با برنامه حافظه جهانی احساس می شد رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، که رییس کمیته ملی حافظه جهانی هم است، از سال 1386 ترتیب برگزاری کارگاه هایی را برای آشنایی با برنامه داد. کارگاه های اولیه کارگاه هایی بودند که با دعوت از یک عضو برنامه در یونسکو برای آموزش ایرانی ها تشکیل شدند. آخرین کارگاه هم در سال 1388 به صورت بین المللی و با حضور کشورهای مختلف برگزار شد. بعد از آن در سال هاي 1389 و 1390، چون خوشبختانه در کشور کسانی وجود داشتند که با برنامه و فعالیت های آن به طور کامل آشنا بودند و می توانستند برای گسترش آگاهی به دیگران تعلیم بدهند، 5 کارگاه استانی با پوشش منطقه ای در کشور برای کتابدارها، آرشیودارها و یا موزه دارها برگزار شد. آن طور که برنامه حافظه جهانی می گوید میراث مستند در کتابخانه ها، آرشیوها، موزه ها و مجموعه های شخصی نگهداری می شود. هدف ما در کارگاه ها بیشتر آموزش کتابدارها و آرشیويست هایی بوده که در هر استانی مشغول به کار بودند.

امروزه نظرهایی وجود دارد مبنی بر این که ما بیش از استفاده از متون کهن خود، تنها به آن ها بالیده ایم. نظر شما در این باره چیست؟
گوینده این سخن حتما ادله ای دارد و من خیلی با ایشان مخالف نیستم. مثالی از ذخیره خوارزمشاهی، اثری که برای ثبت پیشنهاد کردیم و در این دوره در حال بررسی است، می زنم. از هر ایرانی که با این حوزه از فعالیت به خصوص با آثار تمدنی میراث مکتوب ایران آشناست، تردیدی نمی کند که ذخیره خوارزمشاهی اثر بسیار با ارزشی است و برای ثبت در حافظه جهانی واجد شرایط است. اما در چهار چوبه تعیین شده در یونسکو که طبیعتا قالب مقایسه وجود دارد و اثر را با آثار دیگری که در جهان وجود دارد مقایسه می کنند، اوضاع متفاوت است. در آن جا من به شدت به این حرف معتقدم و باید اقرار کرد که ما آن گونه که شایسته است برای شناختن و شناساندن آثارمان کاری نکرده ایم. بیشتر میراث مکتوب ما واجد شرایط برای ثبت در این برنامه هستند و به آسانی از این فیلترها عبور می کنند. ولي به شرطي كه ما هم اين آثار را به خوبي به جهانيان معرفي كرده باشيم و محتواي آن ها را به خوبي كاويده باشيم. اثری در حوزۀ پزشکی از کشور چین و اثری از کشور کره معرفی شده و در دوره های گذشته به ثبت رسیده است که متعلق به قرن 16 و 17 میلادی است در حالی که ذخیره خوارزمشاهی به ابتدای قرن 12 میلادی بر می گردد. یعنی از لحاظ قدمت 400 تا 500 سال تفاوت وجود دارد و این غیر قابل اغماض است. آن چه که کشور چین در پرونده اثر خود به عنوان امتیاز و دلیل ارزشمندی آن اعلام کرده این است که به 20 زبان دنیا ترجمه شده و تا کنون 100 بار چاپ شده است در حالی که ما دربارۀ ذخیره چه باید بگوییم؟ ذخیره خوارزمشاهی به تازگی و ظرف 40- 50 سال اخیر مورد توجه بوده و پیش از آن چاپ نشده يا مورد تحقيق و تفحص علمي قرار نگرفته است. نخستین باری که برای تصحیح و چاپ آن اقدام شده سال 1344 است و سال 1355 نسخه ای از آن به صورت فاكسيميله چاپ شده است. سال 1344 فقط 2 کتابش منتشر شد در حالی که ذخیره کامل 9 کتاب به اضافه 2 ضمیمه و در مجموع 11 کتاب است. البته اکنون برای تکمیل پرونده خود از زبان پنجم حرف به ميان آورديم ذخيره در گذشته به چهار زبان عربی، اردو، عبری و ترکی ترجمه شده بود و اين را در پرونده قبلي هم ذكر كرده بوديم، در بازنگري پرونده بحث ترجمه به فرانسه در سال 1999 را به پرونده افزوديم. من به پیشینه مکتوب این اثر افزودم که پنجمین زبان ترجمه ذخیره فرانسه است. چون بخش چشم پزشکی آن در سال 1999 به فرانسه ترجمه شده است.

آیا ذخیره خوارزمشاهی برگشت خورده و این که آیا اگر اثری برگشت بخورد دوباره هم شانس به ثبت رسیدن در این برنامه را دارد؟
خوشبختانه ذخیره برگشت نخورده است و اکنون در ميانه دوره بررسي اثر قرار داريم. ما اطلاعات و مستندات تكميلي را برای بررسي در كميته فرعي ثبت ارسال می کنیم؛ اگر زمانی هم اثر رد بشود می تواند دوباره معرفي بشود ولی آن زمان ما یک موقعیت ثبت اثر را برای کشور از دست داده ایم. این اتفاق یک بار در سال 1386 برای مسالک و ممالک افتاد. آن موقع بیان شد که این اثر یک ترجمه از اصل کتاب به زبان عربی است و آن چه ما فرستاده ایم نسخه ترجمه اي کهن به فارسی است. به همین دلیل هم پذیرفته نشد.

اگر اصل عربی را می فرستادیم شانسی برای ثبت اثر به اسم ایران بود؟
از نظر برنامه هیچ اهمیتی ندارد که یک اثر در کجا نگهداری می شود و در مالکیت کیست؟ مهم این بود که ایران به طور کل قبول نداشت نسخه عربی بر نسخه فارسی مزیت دارد. نسخه عربی نسبت به نسخه ما بسیار متاخر بود همچنين نسخه معرفي شده تعدادي نقشه داشت كه در نسخه هاي ديگر وجود نداشت؛ بعلاوه که نسخه عربي در ایران نبود و در مصر قرار داشت. آن زمان دومین بار شرکت ایران در این برنامه بود و اطلاعات و تجربه لازم برای این فرآیندها وجود نداشت. الان آگاهی و شناخت وسیع تری وجود دارد شاید اگرآن هنگام پرونده را مشترک می کردیم و نسخه عربی را به اثر خودمان ملحق می کردیم، موفق می شدیم. ولي واقعيت اين است كه در این سال ها کمیته ترجیح داده آثاری که به زبان فارسی باشند را اولویت بدهد.
سپاسگزارم از وقتی که در اختیار ما قرار دادید.
من هم از شما سپاسگزارم كه براي معرفي بيشتر برنامه حافظه جهاني تلاش مي كنيد.

گفتگو از سهیلا یوسفی

……………………………………………

نظر کاربر: نسرین
شنبه 23 آذر 1392 – 17:59

خانم مهندس فرزام در هر زمینه ای که مسئولیتی را بپذیرند موفق هستند امیدوارم همیشه تندرست باشن .سالها پیش با مدیریت و راهنمائی ایشان کار میکردم و دلم براشون خیلی خیلی تنگ شده . امیدوارم موفق باشند . انشاء ا…