در این کتاب ابتدا رهیافتهای تمدن اسلامی در علم‌شناسی ارائه می‌شود که ۵ رهیافت منطقی- فلسفی، رهیافت تاریخی، رهیافت تطبیقی، رهیافت مورد پژوهانه و رهیافت اخلاقی را در برمی گیرد.
این کتاب پس از بررسی رهیافتهای پنج گانه تمدن اسلامی در علم شناسی، به مسائلی از علم شناسی منطقی ـ فلسفی نزد دانشمندان مسلمان، و سپس به نحو مورد پژوهانه، به مسائلی از فلسفه شناسی نزد ایشان توجه می کند که بسیار قابل تامل است.
کتاب «پژوهشی در فلسفه علم دانشمندان مسلمان» در هشت نگاره تنظیم شده است. در نگاره نخست به رهیافت های مختلف علم شناسی در تمدن اسلامی پرداخته شده و تصویری عام از فلسفه علم نزد دانشمندان مسلمان مطرح شده است. حکیمان مسلمان در این نگاره علم را عبارت از چیزی می دانند که در آن علم درباره عوارض ذاتی آن بحث می شود. دغدغه حکما از ارائه این تعریف انسجام بخشی به مسائل یک علم، تمایز علوم از یکدیگر و ارائه ملاکی برای طبقه بندی علوم بوده است.
در نگاره دوم مفهوم سازی موضوع علم مورد بررسی قرار گرفته است و در آن موضوع علم از دیدگاه فارابی، چیستی موضوع دانش در آثار ابن سینا و چیستی موضوع علم از نگاه ابن رشد مورد واکاوی قرار میگیرد.
نگاره سوم کارکردهای موضوع علم را بررسی کرده و نگاره چهارم به مفهوم سازی حکیمان مسلمان درباره اعراض ذاتی اختصاص دارد. این نگاره تعریف موضوع علم، مفهوم غامض و پیچیده عرض ذاتی را به میان می آورد. همچنین مفهوم عرضی ذاتی و ملاک تشخیص عوارض ذاتی از مفاهیم مشتبه و متشابه نیز از بحث های دامنه دار حوزه علم شناسی منطقی ـ فلسفی و همچنین علم شناسی مورد پژوهانه است که در این نگاره به آنها توجه خاصی شده است.
نگاره پنجم به بررسی ساختار منطقی مسائل علم درباره موضوع علم می پردازد و این مسأله از آنجا سرچشمه می گیرد که تطبیق قاعده عوارض ذاتیه بر مسائل علوم، با دشواری رو به روست. برای حل این دشواری، مفهوم عرضی ذاتی را فارابی و ابن سینا با بیان های متفاوتی توسعه داده اند و موضوعات مسائل علاوه بر موضوع علم، مشتمل بر اموری همچون انواع موضوع علم، انواع انواع موضوع علم، اعراض ذاتیه موضوع علم و غیره شدهاند.
اما در نگاره ششم از مباحث پیشین استفاده و به صورت مورد پژوهانه درباره فلسفه اجرا شده است. در این بخش گفته شده که براساس بحث های موضوع شناسی علم، اهمیت موضوع فلسفه روشن می شود و موضوع، رکن وحدت آفرین و تمایز بخش مسائل فلسفی از غیر فلسفی است.
مدار تحقیق در نگاره هفتم دو مسأله است، که یکی معطوف به علم شناسی کلی و دیگری ناظر به فلسفه شناسی است. مسئله اول این است که آیا بیان موضوع هر دانش، از جهت تصور و نیز تصدیق، برعهده همان دانش است یا دانشی دیگر؟
منبع: انتشارات سروش