میراث مکتوب – متن غریب القرآن منسوب به زید بن علی که تاکنون سه بار از سوی محققان مختلف به چاپ رسیده (حسن محمد تقی الحکیم؛ محمد جواد الحسینی الجلالی؛ محمد یوسف الدین) بی‌تردید متنی است ساختگی که نه تنها پُرواضح است محتوای آن ربطی به زید بن علی ندارد بلکه حتی ادعای ما در این یادداشت این است که این متن را چندین قرن بعد احتمالاً در یمن ساخته‌اند.
در هیچ منبع کهنی چنین متنی به زید بن علی نسبت داده نشده و روایتی از آن در کتابهای فهارس و اجازات و یا سنت منابع کهن تفسیری دیده نمی‌شود. در مقدمه تحقیق این متن چه در چاپ جلالی و چه در چاپ حکیم ادعاهایی درباره صحت این انتساب مطرح شده که همگی ناشی از بی دقتی است؛ از جمله آنکه ادعا شده ابن ندیم از این تفسیر یاد کرده و یا اینکه المرشد بالله در امالی خود از آن به نام نقل کرده است.
این اطلاعات البته نادرست است. در کتابهای حدیثی و تفسیری گاه روایاتی در تفسیر پاره ای از آیات قرآن از زید بن علی نقل شده اما آن موارد ربطی به متن حاضر ندارد. سند کتاب به زید بن علی بر اساس نسخه های خطی این اثر از این قرار است: حدثنا أبو جعفر قال حدثنا علی بن أحمد قال حدثنا عطاء بن السائب قال حدثنا أبو خالد عمرو بن خالد الواسطی عن زید بن علی علیهما السلام». ادعای نسخه‌های خطی این اثر آن است که مراد از ابو جعفر در این سند محمد بن منصور المرادی، دانشمند برجسته زیدی کوفه در نیمه دوم سده سوم قمری و راوی عمده فقه و حدیث سنت زیدیان کوفی است. در این سند مراد از علی بن أحمد دقیقاً روشن نیست اما دور نیست مقصود جاعل، علی بن أحمد بن عیسی بن زید(فرزند احمد بن عیسی بن زید معروف که امالی بدو منسوب است)باشد که محمد بن منصور از او روایت زیاد دارد (جلالی در حاشیه همین قسمت مطلبی را از حاشیه نسخه نقل می کند و می پذیرد که بنابر آن مقصود از علی بن أحمد، علی بن أحمد بن الحسین بن الأکوع، عالم زیدی اوائل سده هفتم یمن است. یعنی شخصی در قرن سوم از عالمی در سده هفتم روایت می کند؟؟). اما در این سند نکته جالب و ناشیانه این است که عطاء بن السائب، تابعی معروف از کسی که مدتها بعد از او درگذشته یعنی ابو خالد واسطی روایت می کند. روشن است با شناختی که ما از عطاء داریم چنین نسبتی ساختگی است. ضمن اینکه متن تفسیر و محتوای آن با زمان زید بن علی و با عقاید عطاء بن السائب سازگار نیست و روشن است که کاملاً بر اساس عقاید شیعی و گرایش تنزیهی بعدی زیدیان هماهنگ است. نام ابو خالد واسطی را هم لا بدّ به این دلیل در این سند میان عطاء و زید بن علی افزوده اند که او عمدتاً راوی آثار زید بن علی شناخته می شده و اینجا هم با وجود مشکل در طبقات راویان، نامش را در سند جعلی فوق افزوده اند. این سند هیچگاه در منابع قدیمی نقل نشده و حتی منابع کهن زیدی یمن، ایران و کوفه ناقل چنین متنی نبوده‌اند.
اساساً در حالی که تفاسیری مانند تفسیر ابو حمزه ثمالی و یا تفسیر ابو الجارود از متنهای شناخته شده در سنتهای مختلف شیعی است؛ هیچگاه در منابع قدیم اشاره ای به وجود تفسیری از قرآن منسوب به زید دیده نمی شود. البته چندین سنت متفاوت در نقل آرای تفسیری زید بن علی وجود دارد که ما در دنباله این سلسله مقالات به آنها خواهیم پرداخت؛ اما حتی آنها هم سنتهای جعلی و ساختگی هستند که بعداً زیدیان در ترویج آن مساهمت به خرج دادند. امامان زیدی دفاتر مختلفی در تفسیر قرآن فراهم کرده بودند که برخی نمونه های آنها با روایات قاسم رسی و خاندانش و از جمله الهادی الی الحق موجود است اما هیچگاه در این سنتها وجود تفسیری بر قرآن منسوب به زید بن علی تأیید نشده است.
پرسش ما در این نوشتار این است که چه کسی این متن را بر ساخته است؟ جلالی که در تصحیح متن تنها به نسخه برلین تکیه داشته (و البته طرفه اینکه به دلیل نقص این نسخه خود کوشیده است بخشهای ناقص را با ارائه تفاسیری از منابع دیگر در میانه تفسیر منسوب به زید تکمیل کند) تاریخ نسخه برلین را بسیار متأخر و حدود پیش از سال ۱۲۸۰ ق می داند؛ این در حالی است که نسخه برلین از این کتاب ضمن مجموعه ای است از آثار منسوب به زید بن علی و یا درباره او که به روشنی خط حمید بن احمد المحلی، دانشمند بسیار معروف زیدی سده هفتم قمری یمن بر روی آن دیده می شود. از سند پاره ای از متنهای این مجموعه که در ضمن مجموعه گلازر، به شماره ۱۱۶ موجود است و عکسی از آن همینک در برابر من است معلوم است که این مجموعه، دست کم بخشی از آن از مجموعه متونی است که برای زیدیان یمن در اوائل سده هفتم قمری به واسطه آشنایی با سنت زیدیان کوفی و خاصه سنتی که ابو عبد الله العلوی، نویسنده مهم الجامع الکافی و محدث بسیار برجسته زیدی مذهب کوفه در نیمه سده پنجم سهم محوری در آن داشت شناخته شد و تعدادی از متون و روایات و منابع فقه و حدیث آنان به منابع دینی زیدیان یمن وارد و افزوده گردید (در این باره نک: مقاله من درباره روایت الجامع الکافی و پیوستهای آن؛ در دست چاپ). با این وصف به دلیل آنکه هیچ سندی مؤید وجود و یا انتساب متن تفسیر غریب القرآن منسوب به زید در آن سنت کوفی و یا به روایت ابو عبد الله العلوی نیست به نظر می رسد از مجموعه یاد شده گلازر، این یکی یعنی آنچه به نام تفسیر غریب القرآن و منسوب به زید بن علی منتشر شده ساخته و پرداخته زیدیان در خود یمن بوده است. ما پیشتر در بخش اول مقاله ای که در ارتباط با بررسی متن کتاب اخبار فخّ منسوب به احمد بن سهل الرازی منتشر کردیم این نکته را مطرح نمودیم که در یمن در دوران سده هفتم قمری متنهایی را در حدیث و تاریخ و سیر امامان زیدی بر می ساخته اند. در قسمتهای بعدی آن مقاله که هنوز منتشر نشده ما به سهم حمید بن احمد المحلی و تنی چند از افراد خاندان اکوع در اواخر سده ششم و اوائل سده هفتم در این مورد اشاره کرده ایم. ظاهراً تفسیر غریب القرآن هم از همین دست متن هاست که با اهداف مذهبی برساخته شده و مانند بسیاری دیگر از آنچه به زید بن علی منسوب شده پرداخته و پیشنهاد شده و به نام او انتشار یافته است. در برخی از نسخه های این اثر البته اجازاتی برای نقل این کتاب در آغاز و یا پایان نسخه دیده می شود که برخی از آنها را در چاپ محمد یوسف الدین می توان دید. این دست اجازات تلفیقی است و فی المثل اجازه روایت مسند زید را برای روایت غریب القرآن به کار برده اند و بنابراین ارزش تاریخی ندارد. البته در همانجا به نقل از نسخه ای قدیمی از این اثر به روایت بهاء الدین علی بن أحمد بن الحسین الأکوع، دانشمند زیدی پیشگفته از یکی از عالمان کوفی در روایت این اثر اشاره شده است. احتمال دارد این سند اشاره است به متنهایی دیگر که گفتیم در مجموعه یاد شده گلازر موجود است. در نسخه گلازر که از همه نسخه های دیگر این اثر که در اختیار است کهنه تر است روایت یاد شده دیده نمی شود. در آنجا ضمن روایت و اجازه ای، متنهایی که اکوع یاد شده از کوفیان دریافت کرده را بر می شمارد اما اشاره ای به تفسیر غریب القرآن در آن دیده نمی شود (نک: مقاله پیشگفته ما درباره روایت الجامع الکافی که اجازه یاد شده را در آن نقل کرده و تحلیل نموده ایم).
حال باید در تحقیقات بعدی روش شود که متن پایه برای جعل و پردازش متن کنونی تفسیر غریب القرآن چه بوده است؟
حسن انصاری
منبع: حلقه کاتبان