میراث مکتوب- زهیر توکلی در نشست نقد و بررسی «دیوانگان عطار» از سلسله نشست‌های شورای پاسداشت زبان فارسی یکشنبه ۲۵ فروردین ۱۴۰۳ به مناسبت بزرگداشت عطار نیشابوری در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد، گفت: این نشست‌ها با هدف واکاوی کنش‌های دیوانه‌وار در حکایات عطار برگزار می‌شود. بسامد بالای حکایات عطار در دیوانگی پژوهشگر را وسوسه می‌کند که دیوانگی را در حکایات عطار بررسی کند و جنون را معنا کند. عطار روایات را با یک شخص مجهول به شکل معلوم درمی‌آورد و رفتارهای دیوانه‌واری را از مشایخ و صوفیان بیان می‌کند. در غزل‌های عطار قهرمان‌هایی وجود دارند که مخصوص خود او هستند. به طور مثال به پیر ما اشاره دارد که بعدها طرح‌واره غزل‌های حافظ شده است.
توکلی ادامه داد: شخصیت حلاج قبل و بعد از عطار در آثار بسیاری آمده و به عنوان یک شخصیت در آثار عرفانی معرفی شده است و این تنها نتیجه متون تاریخی نیست. عطار حلاج را به عنوان یک اسطوره معرفی کرده و از آن طرح‌واره‌ای ساخته است که آگاهانه همه چیز خود را از دست می‌دهد. دیوانگی در آثار عطار نکته مهمی است. عطار قرابتی با دیوانگان احساس می‌کرد و خودش جان شیفته‌واری داشته است. آنچه در ادبیات عطار درکی از دیوانه و دیوانگان دارد با آنچه به طور علمی معنا می‌شود یکسان نیست و بسیار متفاوت است. عطار می‌گوید این مقامات ره حیرانی است یا مگر دیوان سرگردانی است.
وی تصریح کرد: سلوک راهی است که با عقل طی نمی‌شود و از نظر عطار این راه با قلب طی می‌شود و فرآورده آن بیش از آنکه معرفتی باشد، حیرت است. عطار می‌گوید با قلب خود فکر کن و جلو برو و در طلیعه مصیبت‌نامه می‌گوید «راه رو را سالک حق فکر اوست / فکرتی کان مستفاد از ذکر اوست». حکایات در آثار عطار جایگاه ویژه ای دارد. به طور مثال در شعری بیان می‌کند «گفت ای ابلیس طبع پر غرور / در منی گم و ز مراد من نفور / در خیال خویش مغرور آمده / از فضای معرفت دورآمده / نفس بر جان تو دستی یافته / دیو در مغزت نشستی یافته / گر ترا نوریست در ره یار تست / ور تورا ذوقیست آن پندار تست / وجد و فقر تو خیالی بیش نیست / هرچ می‌گویی محالی بیش نیست»
این شاعر و منتقد ادبی با بیان اینکه معرفتی که مغز آن را بیرون از خود می‌بیند را قلب از درون درک می‌کند، عنوان کرد: بکر بودن آثار عطار حاصل ذکر است و حاصل فکر نیست. آنچه عطار در آثار خود بیان می‌کند دریافت‌هایی است که در نتیجه ذکر داشته است و نه فکر چرا که لزوماً در قرآن هم وجود دارد. عطار آنچه با قلب به دست می‌آید را ارزشمند می‌داند و قلب محل دریافت معرفت است و دارای شعور و فهم عمیق است و این برعکس ذهن است که از بیرون دریافت دارد.
زهیر توکلی همچنین درباره ارتباط هوش مصنوعی و عقل گفت: هزاران سال قبل عطار و سایر عرفا این ویژگی عقل و دل را اعلام کردند که قلب مسیر انسان سالک را مشخص می‌کند و عقل نوعی بمباران اتمی رقم می‌زند. عطار اعتقاد داشته «فکرت عقلی بود کفار را / فکرت قلبیست مرد کار را / سالک فکرت که در کار آمدست / نه ز عقل از دل پدیدار آمدست / اهل دل را ذوق و فهمی دیگرست / کان زفهم هر دو عالم برترست / هرکه را آن فهم در کار افکند / خویش در دریای اسرار افکند»
این پژوهشگر حوزه ادبیات افززود: مکاتب فکری نیز امروزه انسان را بسیار احساسی می‌داند و این مصداق کودک و دیوانه است و انسان ابتدا به سمت امری جذب می‌شود و سپس دنبال استدلال فکری خواهد رفت. در اشعارعطار حکایات‌هایی وجود دارد که دیوانگان مسائل مختلفی را مطرح می‌کنند.
منبع: ایبنا