– کتاب فی الأجوبه عن اشکالات الإمام الرازی فی القانون فی الطبّ
بر روی برگ اول این عنوان با خط متأخر آمده اما زیر آن با خط کهنه ای نوشته شده: حلّ شکوک القانون تألیف مولانا ملک…؟ متأسفانه عبارت پاک شده است
در آغاز: قال العبد الضعیف الراجی عفو الله وغفرانه یوم المیعاد أحمد بن أبی بکر بن محمد النخجوانی وفقه الله لمرضاته …. ولما کان شرح کتاب القانون من مؤلفات المولی الإمام الحبر الهمام أفضل المتأخرین قدوه المحققین / ۲ الف فخر الدین الرازی طیب الله ثراه وجعل الجنّه مثواه متضمّناً للقواعد الکثیره والمباحث الشریفه الخطیره مشتملاً علی الإشکالات الغریبه والمؤاخذات العجیبه وأهل الزمان یکثرون ذلک الشکوک المورده فیه لدی الفضلاء ویمتحنون بها مراتب الأذکیاء دعانی ذلک إلی التروی فی کیفیه ایرادها والتصدّی لعجم أعوادها وفقنی الله لحلّ معظمها وکشف مبهمها ….
کتاب اهداء شده به “اسکندر الزمان سیف الله المسلول علاء الدنیا والدین غیاث الإسلام والمسلمین أبو الفتح کیقباذ بن کیخسرو بن قلج أرسلان ناصر أمیر المؤمنین ….
در ۱۱۴ الف نسخه کتاب پایان گرفته اما اشاره ای به کاتب نیست. آیا نسخه به خط مؤلف است؟
به هر حال کتاب تألیف نجم الدین نخجوانی است همان شارح و منتقد اشارات بو علی که پیشتر معرفی کرده ایم.
– آیا صوفیا ش ۴۸۶۲: مجموعه فی الحکمه والمنطق وغیره. شامل بسیاری از رسالات خواجه و کاتبی و قطب الدین شیرازی و ابهری و نیز از ابن کمونه. در آن، تلخیص شرح اشارات نجم الدین نخجوانی آمده؛ همانی که نسخه آن در غرویه هم هست و تألیف ابن کمونه است. در نسخه حاضر اشارتی به نام ابن کمونه نیست. در برگ ۱۵۹ ب: هذه فوائد مجتمعه وفوائد ملتقطه من شرح الإشارات للحکیم الکامل والفیلسوف الفاضل نجم المله والدین النخجوانی برّد الله مضجعه. تاریخ کتابت ۷۲۶ ق(برگ ۱۸۲ الف).
– نسخه فاضل احمد ش ۸۷۵ : در برگ آغازین در بالای برگ به خط کهنه نوشته شده: شرح الاشارات بخطه. در برگ بعد به خط متأخرتر دارد: شرح من طبیعیات اشارات للمؤید النخجوانی فی الحکمه الفلسفیه. در آغاز در برگ ا ب: نام نویسنده مؤید بن أبی بکر بن ابراهیم الطبیب النخجوانی است. در ۲۳۲ الف: وهو آخر الشرح وقع الفراغ منه علی ید المؤلف مؤید بن أبی بکر بن ابراهیم الطبیب النخجوانی آخر جمادی الآخر سنه أحد وسبعمائه.
این شرح از اکمل الدین نخجوانی است و ظاهراً نسخه به خط مؤلف است. در نسخه نورعثمانیه از همین کتاب، در خطبه نام نویسنده چنین آمده: مؤید أکمل الدین الطبیب النخجوانی؛ ولی گویا أکمل الدین بعداً اضافه شده.
نسخه ای هم از این کتاب در احمد ثالث هست؛ به شماره ۳۲۶۴، در ۳۳۳ برگ. نیز نسخه ای دیگر در همانجا، به شماره ۳۲۵۹، در ۱۶۹ برگ؛ کتابت ۶۴۴ ق در برخی فهارس به عنوان نسخه ای دیگر از این کتاب معرفی شده اما این دومی محتملاً از آن نخجوانی دیگر است؛ یعنی نجم الدین نخجوانی که منتقد اشارات و شارح و معترض بدان بوده است و پیشتر آن را معرفی کردیم. همکارم رضا پورجوادی همینک کاری ارزشمند در رابطه با شروح اشارات در دست دارد.
– فاتح ش ۳۱۹۳: شرح اشاراتی مجهول المؤلف که بر روی آن نوشته: شرح الاشارات للإمام اما از فخر رازی نیست. آغاز آن: ربّ اعن علی الإتمام…
و در پایان آن: ۲۱۵ الف: وهذا آخر ما أملیناه ههنا من شرح هذا الکتاب بحمد الله وحسن توفیقه تمّ هذا الکتاب علی ید// العبد الضعیف خضر بن یوسف فی أوائل شهر الله المبارک رمضان سنه خمس وسبعمائه والله أعلم بالصواب وإلیه المرجع والمآب.
باید این نسخه مورد مطالعه دقیق قرار گیرد؛ اما به نظر می آید که از شروح اولیه اشارات است و به نظرم شاید شرح اشارات ابن فندق بیهقی باشد که مفقود فرض می شد.
– فاضل احمد پاشا، ش ۱۶۰۴ : مجموعه ای کهن و در آن میان شامل گفتاری از بهمنیار درباره عقول و نفوس و نیز ثمره الحکمه ابن هیثم. کهنه سال
– فاتح ش ۵۲۹۷٫ مجموعه حکمی و ادبی به خط حسن بن ابراهیم سلماسی؛ دانشمند شناخته شده. از آن میان ترجمه رساله ذهبیه امام رضا (ع) از خود سلماسی
– جار الله ش ۹۹۹: نسخه کتاب الدلاله علی فوائد کتاب الرساله؛ شرحی کهنسال بر رساله قشیری
بر برگ آغازین: الأول من کتاب الدلاله علی فوائد کتاب الرساله املاء الشیخ الفقیه الإمام العالم العارف (؟) ؟ید الدین أبی محمد عبد المعطی بن محمود بن عبد المعطی ؟ الاسکندری
۱ب: … قال الشیخ الفقیه الإمام العارف ؟ الزاهد لسان المتکلمین وشیخ المحبّین الجامع بین علمی الظاهر والباطن والعارف بمقام ؟ والقاطن السید الأجل العلامه سدید الدین ؟ عبد المعطی بن أبی الثناء محمود بن عبد المعطی اللخمی الإسکندری رضی الله عنه وأثابه الجنّه بمنّه آمین
…أما بعد فقد سألنی جماعه من الإخوان السالکین طریق الرحمن الراغبین فی کمال المعرفه والبیان لأحوال السالکین والفرق بین درجات الأبرار والمقرّبین أن أبیّن لهم ما احتوی علیه الکتاب المسمّی بالرساله لجمیع أهل الإسلام المنسوبین إلی التصوف الذی اعتنی به الإمام الأجلّ الکبیر العارف أبو القاسم عبد الکریم بن هوازن القشیری رضی الله عنه …
۲۱۳ ب: تمّ استنساخ هذا المجلد الأول من کتاب الدلاله بید الخادم أقلّ العبید وأحوجهم إلی فضل الکریم العالی عیسی بن علی بن إبراهیم بن عمیر الهلالی … در حاشیه: یتلوه فی أول الثانی إن شاء الله تعالی باب الورع
نسخه دیگر این کتاب در مراد ملا است؛ ش ۱۲۶۱؛ نسخه کهنسال از جلد اول کتاب اما پایان ندارد.
نیز همانجا ش ۱۲۶۲ جزء دوم. دنباله همان قبلی است. در ۱۲۱ الف: کمل کتاب الدلاله علی فوائد الرساله …نسخ فی سنه ثلاث وأربعین وسبع مائه من نسخه قوبلت علی الشارح رضی الله عنه وکتب المقابل لها علی شارحها فی آخرها وکان الفراغ من املاء هذا الشرح المبارک فی سنه ثمان وثلاثین وستمائه …
دو گواهی دیگر هم در این صفحه دیده می شود.
– فاضل احمد پاشا، ش ۹۰۱: الملخص فی الحکمه رازی با گواهی تملک محمود بن المظفر بن محمد التبریزی اواسط ربیع الأول ۶۹۰
– فاتح ش ۲۹۰۱ از اربعین فی الکلام تألیف فخر رازی، کتابت ۶۸۰ در “مدینه قونیه فی المدرسه الجلالیه المعروف بقرنطای”. در دنباله محصل آمده از همان کاتب در ۶۸۰ در همان مدرسه در آخرمتن المحصّل از آن به عنوان “المختصر فی اصول الدین” یاد کرده
– باز نسخه دیگری از محصل فخر رازی در لاله لی ش ۲۱۵۲: کتابت ۶۵۱ ق؛ نیز در لاله لی ش ۲۴۳۶ کتابت ۷۱۱ ق
– باز نسخه دیگری از المحصّل فخر رازی در عاطف افندی ش ۱۳۶۵ بدون اشاره به نام “الأنوار القوامیه” در خطبه کتاب و آخر کتاب هم فرق می کند. نسخه بحث امامت را ندارد. کتابت ۸۸۱ ق.
– نسخه کهن دیگر از المحصّل در کتابخانه عاطف افندی ش ۱۳۶۶: کتابت صفر ۵۹۴ ق. در حاشیه دارد: قوبل بالأصل وکان سقیماً فی سلخ صفر سنه أربع وتسعین وخمسمائه
– نسخه دیگر از المحصّل در آیاصوفیا ش ۲۳۵۱: فرغت من نسخه بتوفیق الله وعونه یوم السبت فی سلخ ذی الحجه سنه ستّ عشره وستمائه کتبه العبد الضعیف أبو الحسین مرتضی بن المطهر بن المرتضی الحسنی البطحاوی یعرف بالهمذانی
– نسخه کهنه سال المباحث المشرقیه تألیف فخر رازی در فاتح ش ۳۲۱۸ کتابت ۶۹۲ ق.
– باز نسخه دیگری از همان کتاب در فاضل احمد ش ۸۹۷: جلد دوم مباحث است به خط مغربی از کاتبی در حلب در ربیع الآخر ۶۱۵ ق. در پایان آن دو گواهی مقابله است از نیمه سده هفتم یکی از آن دو در دمشق.
– نسخه ای از شرح الملخص. از کاتبی قزوینی؟ (باید بررسی شود که شرح دیگری نباشد)؛ نیمه دوم در فاتح، ش ۳۲۰۷ ؛ کتابت ۷۱۸ و باز از همان کتاب در همان کتابخانه، ش ۳۲۰۸ در ۷۱۵ ق؛ نسخه کامل. بر روی نسخه ها اشاره به نام مؤلف نیست.
-باز در همان کتابخانه، ش ۳۲۰۹: کتابت در ۶۹۸ ق در حماه، جلد چهارم شرح الملخص از کاتبی؟
– همان کتابخانه، ش ۳۲۱۰: جلد دوم شرح دبیران کاتبی قزوینی است بر ملخص فخر رازی.
– شرح عیون الحکمه فخر رازی، کتابت ۶۶۵ در کتابخانه بشیر آغا، ش ۱۰۱
– فاضل احمد، ش ۸۸۴ از شرح عیون الحکمه، کهنه سال
– فاضل احمد، ش ۷۹۶ : نسخه تأسیس التقدیس فخر رازی، کتابت ۶۲۹ ق.
– نسخه حکیم اوغلی ش ۸۲۱ از کتاب تأسیس التقدیس فخر رازی: کتابت ۵۹۸ ق در هرات (شاید تاریخ درست نباشد)
– نسخه فاضل احمد پاشا، ش ۷۹۳ شامل: الاشاره فی علم الکلام فخر رازی، کتابت به تاریخ ۵۸۸ق در مدرسه فخریه در موصل و نیز تبصره او در منطق از همان کاتب بی تاریخ
– کتاب فصول الأشرفیه فی القواعد البرهانیه والکشفیه تألیف “الفقیر إلی الله تعالی محمد التستری عفا الله عنه ووفّقه للصواب برسم خزانه المولی المعظم مالک أزمّه الأمراء الأعاظم حامی الأطراف والأماکن کهف الوری ؟؟؟؟ سلیمان ؟؟؟؟”؛ مختصری در ابواب فلسفه؛ نسخه آن در آیاصوفیا ش ۲۴۴۵
آن را به رسم “مبارز الدنیا والدین سیف الله فی الاسلام والمسلمین سلیمان الزمان محمد بن سلیمان …” (۳ الف) نگاشته و نام کتاب را نیز در خطبه آن آورده: ۳ ب: وسمیتها الفصول الأشرفیه فی الأصول البرهانیه والکشفیه
در فلسفه است و متن جالبی است و نسخه به خطّ مؤلف است. ۵۶ ب: وفرغ من تبییضه مؤلفه الفقیر إلی الله تعالی محمد التستری أحسن الله شأنه وصانه عمّا شانه أواسط ذی القعده من سنه عشر وسبعمائه بمدینه قونیه. هویت مؤلف را باید شناسایی کرد.
– نسخه بسیار کهنه از النجاه ابن سینا؛ بخش منطقی. فاضل احمد پاشا، ش ۹۰۳
– لاله لی ش ۲۵۶۰ : کتاب البصائر النصیریه فی علم المنطق ابن سهلان؛ کتابت ۱۸ صفر ۶۴۰ ق
– کتاب اللباب فی أصول الدین للقاضی ناصر الدین الأرموی، نسخه اسعد افندی ش ۱۲۷۶
بر روی آن خط فیروزآبادی صاحب قاموس دیده می شود.
رقم کاتب: ۸۲ الف: فرغ من کتابه لباب الأربعین فی أصول الدین الفقیر إلی ربّه الغنی أبو الحسن علی بن محمد بن الحسن الحموینی الجوینی أصلح الله أحواله وأنجح آماله وأحسن منقلبه ومآبه بالنبیّ وعترته وصحبه وآله لیله الإثنین لخمس وعشرین لیال مضین من شهر الله الحرام ذی الحجّه من سنه (؟) ثلث وثلثین وسبعمائه بدار الملک تبریز فی الزاویه المنسوبه إلی المولی السعید العلّامه قطب الدین الشیرازی (در حاشیه: من نسخه مصححه علیها خطّه) قدّس نفسه وروح رمسه والحمد لله ربّ العالمین وصلّی الله علی محمد وآله أجمعین وحسبنا الله
در حاشیه گواهی قرائت کتاب از سوی کاتب که خود اهل علم بوده دیده می شود بر عضد الدین ایجی: وقد فرغت من قرآءته (در بین السطور: سوی الوجوه المغالطیه) علی حضره مولانا العلّامه أفضل المتأخرین علّامه العلماء الراسخین أستاذ المتکلّمین المؤید بتأیید ربّ العالمین عضد الدین (؟) عماد الإسلام والمسلمین عبد الرحمن الإیجی متّع الله الطلبه بإدامه حیوته یوم الخمیس التاسع عشر من شهر الله الحرام المحرّم المحترم لسنه أربع وثلثین وسبعمائه وهذا خطّ أقلّ مستفیدیه الفقیر إلی الله الغنی علی بن محمد الحمویی الجوینی وقاه الله ممّا یفسد دینه واعتقاده وأحسن مرجعه ومعاده ورزقه متابعه الأئمه الراشدین والسلف الصالحین بمحمد وآله أجمعین
اجازه عضد الدین ایجی: ۸۲ب: الحمد لله آلائه المتواتره ونعمائه الباطنه والظاهره والصلاه والسلم علی محمد المبعوث بالآیات الظاهره والمعجزات المتظاهره وعلی آله وأصحابه وعترته الطاهره صاحب الکتاب (در حاشیه: وهو المولی العلاّمه فرع دوحه الإمامه أسد الناظرین وأشدّ المناظرین صدر المله والدین علی بن محمد بن أبی الحسن الحمویی أفاض الله علیه محال أنعامه) قرأ علیّ کتاب لباب الأربعین من مفتتحه إلی مختتمه قراءه کشف بها عن وجه مقاصده القناع ومیّز فیه القشر من اللباب والبرهان من الإقناع وجرّ به ذیل التبریز (؟) ساجمه (؟) وبان له من نهج التقدیس لاحبه (؟) فأجزت له أن یرویه عنّی مما سمعه من الفوائد الزوائد (کذا) منّی بعد رعایه ما یجب رعایته والمأمول من سجایاه أن لا یخلینی (؟) عن دعاء یسمع فی مظانّه وبالله العون والقوه کتبه عبد الرحمان بن أحمد الإیجی أحمد الله عواقبه فی محرم سنه أربع وثلثین وسبعمائه بمدینه تبریز