میراث مکتوب – تاریخ فاطمیان مصر گرچه به ویژه در مورد دوران آغازین آن مستند به منابعی تدوین شده از سوی خود اسماعیلیان و از آن جمله چند متن تاریخ نگاری رسمی آنان است اما نیک می دانیم که شناخت تاریخ آنان به ویژه در مورد دوران بعد از عصر معزّ فاطمی بیشتر مرهون نوشته‌های مقریزی، مؤرخ دانشمند نامدار است.
هم او و هم داعی مطلق طیبی، عمادالدین ادریس برخی از آنچه را در رابطه با دستگاه دولت فاطمی نوشته‌اند بر پایهٔ پاره‌ای از اسناد دولتی و رسمی که در اختیار آنان و یا منابعشان بوده تدوین کرده‌اند. در این میان بخشی مهم از تاریخ دولت فاطمی مربوط است به تاریخ وزیران و نیز تاریخ قاضیان رسمی دولت فاطمی. نویسنده این سطور متنی را در میان نسخه های خطی کتابخانه مکتبه غربیه صنعاء شناسایی کرده است که در اطراف یک نسخه خطی کهنسال و متعلق به اوائل سده هفتم قمری کتابت شده است؛ آن هم به خطی کهن از همان دوران؛ متنی تازه درباره تاریخ دولت فاطمی و خلفا و وزیران و قاضیان آنان که داده های بسیار مهمی درباره ایشان به دست می دهد با جزئیات دقیق در رابطه با تواریخ و اشخاص. این متن نسبتاً کوتاه در نوع خود سندی است بسیار ارزشمند درباره تاریخ فاطمیان؛ به ویژه اینکه این متن نوشته یکی از اسماعیلیان و به احتمال زیاد اسماعیلیان یمن است که پیش از آغاز دعوت طیبی در این سرزمین می زیسته است. به هر حال آنچه مسلم است این است که او مستعلوی مذهب بوده است.
این متن در نسخه حاضر به نقل از خط عمران بن الحسن العذری، دانشمند برجسته زیدی مذهب آغاز سده هفتم قمری در نسخه حاضر نقل شده و او متذکر شده که این متن را به خط یک دانشمند باطنی/ اسماعیلی یافته است (لا بدّ از طریق غنائمی که گاه از طریق جنگهای میان امامان زیدی و صلیحیان و سپس طیبیان یمن به دست می آمده است). عبارت او چنین است:
«قال الفقیه الإمام (کذا) عمران بن الحسن أیده الله: هذا التاریخ وجدته بخطّ رجل باطنی فقد ذکر …(؟) الملقّب بالمهدی إلی وقت العاضد فیعلم ذلک».
در پایان این متن هم چنین آمده است:
«هذا آخر ما وجد فی النسخه من التاریخ الفاطمی والحمد لله وحده وصلواته علی رسوله سیدنا محمد وآله الطاهرین وسلامه. حسبنا الله ونعم الوکیل»
با وجود اینکه عمران بن الحسن در اینجا متذکر می شود که متن تا پایان دولت فاطمی را پوشش می دهد اما متن ما تا اینجا تنها تا دوران مستنصر را پوشش می دهد؛ منتهی بعد از آن در برگهای بعدی نسخه، مطالبی با همان سبک رساله پیشگفته درباره مستعلی و آمر آمده که به احتمال زیاد از خود متن اصلی است. در پایان این قسمت باز چنین تعبیری دیده می شود: «وجد فی آخر النسخه».
حسن انصاری