سرگذشت چاپ ترجمه فهرست نسخ خطي فارسي سن پطرزبورگ

دکتر محسن حیدرنیا، رئيس سابق بنياد بين المللي ايرانشناسي مسكو از کوشش های بسیار مصححان، محققان و مترجمان ایرانی در راه تدوین این اثر ارزشمند گفته های بسیاری دارد.

آنچه در ادامه می آید گفت و گو با دکتر حیدرنیا و بیان خاطراتی دربارۀ تألیف این اثر ارزشمند است.

دربارۀ بنياد ايرانشناسي در مسكو و فعاليت هاي اين بنياد از زمان تأسيس توضيح دهيد.
بنیاد بین المللی ایرانشناسی مسکو یک بنیاد غیر تجاری است که در 18 ژانویۀ سال 2008 با شمارۀ 1087799001443 به ثبت وزارت دادگستری فدراسیون روسیه رسید. بنیانگذارن بنیاد عبارتند از استادان یژوف، روبینچیک و اسکانیان، پریگارینا، کامنسکی و مهدی ایمانی پور. هدف اصلی تأسیس بنیاد ایرانشناسی بررسی و حمایت از جریان ایرانشناسی روسیه ، ایجاد ارتباط علمی بین دانشگاه ها و مراکز علمی دو کشور روسیه و ایران حول تحقیقات ایرانشناسی و ارائه شناخت درست از فرهنگ و تمدن غنی ایران می باشد که در نهایت به ارتقاء روابط دوستانۀ دو کشور و دو ملت نیز کمک می نماید.
از سال 2011 فعالیت های علمی و فرهنگی بنیاد به صورت جدی آغاز گردید. در این سال اينجانب و دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان نیز به اعضای اصلی بنیاد اضافه شدند. بنده هم مفتخر شدم از آن زمان يعني از 1389 تا ابتداي سال 1392 رياست اين بنياد را بر عهده بگيرم. در اين سالها محورهای اصلی فعالیت های بنیاد بین المللی ایرانشناسی مسکو را بر اساس سه موضوع اساسي ذيل تنظيم و دنبال مي كرديم: الف: شناسایی و تحقیق و ترجمه و معرفی نسخ خطی فارسی و آرشیوهای اسناد فارسی به جامعۀ علمی روسیه، ب: شناسایی و تحقیق و ترجمه و معرفی آثار ایرانشناسان روسیه از آغاز تاکنون به جامعۀ علمی ایران، ج: شناسایی و تعامل نظام مند و تعاطی علمی و حمایت از ایرانشناسان موجود و کمک به پرورش نسل جدید ایرانشناسان در چند گروه: گروه تاریخ و مذهب در ایران از باستان تا امروز، گروه تاریخ هنر و فلسفه و علم در ایران از باستان تا معاصر، گروه زبانشناسی و زبانها و لهجه های ایرانی، گروه ادبیات کلاسیک ایران، گروه ادبیات معاصر ایران، آموزش زبان فارسی، گروه نسخ خطی و اسناد فارسی در روسیه گروه ایرانشناسی در روسیه، گروه ایرانشناسان جوان روسیه و گروه ایران امروز
و البته سعي شد كه براي معرفي اين سه حوزۀ فعاليت، مجله اي به نام ايرانيستيكا داشته باشيم و هم سايتي با این موضوعات، اما متأسفانه به علل مختلفي كار مجله و سايت با مشكلات مادي مواجه شد و استمرار نيافت.

این بنياد در زمينۀ معرفي و احياي نسخ خطي تا كنون چه گامهايي برداشته است؟
بايد عرض كنم كار اين بنياد متمركز در موضوع نسخ خطي نمي باشد، اما با توجه به ظرفيت روسيه در موضوعات ايرانشناسي بوي‍ژه نسخ خطي، بنياد به عنوان يك رابط و واسط مي تواند نقشي مهم را ايفا كند. چنانكه يكي از سه محور بنيادين كه در بالا اشاره شد مرتبط با نسخ خطي فارسي و اسناد آرشيوي مربوط به ايران بود. از سويي گروهي كه به عنوان گروه نسخ خطي و اسناد آرشيوي تعريف كرده بوديم تلاشي بود تا بتوانيم در درازمدت به تمامي اطلاعات مربوط به نسخ خطي دست پيدا كنيم.

چه تعداد از نسخ خطي فهرست شده در روسيه موجود است و ضرورت تصحيح اين نسخ چيست؟
آنطور كه اكيموشكين و ديگر نسخه شناسان اعلام داشته اند مي توان گفت كه در روسيه به طور كلي در حدود ده هزار نسخه خطي موجود است كه از اين تعداد درحدود هفت هزار در سن پطرزبورگ (حدود چهار هزار نسخه در انستيتوي شرقشناسي وابسته به آكادمي علوم سن پطرزبورگ و سه هزار هم در كتابخانه دولتي سن پطرزبورگ ) و حدود دو هزار نسخه يا كمتر در قازان مركز تاتارستان و مابقي هم متفرق در شهرهايي چون اوفا در باشقيرستان و آستاراخان و ماخاچ قلعۀ داغستان و كمي هم در مسكو ، پراكنده اند. متأسفانه هنوز فهرست جامعي ولو به صورت نامگوي از اين ده هزار نسخه خطي تهيه نشده است. به هر حال گام اول شناسايي اين نسخ و ارائه حداقل يك فهرست ساده و نامگوي از اين اثار مي باشد. البته بخشي از نسخ خطي انستيتوي شرقشناسي سن پطرزبورگ و بخشي از نسخ خطي قازان به زبان روسي فهرست شده اند كه ضرورت تام دارد كه به فارسي ترجمه شوند و من بسيار خرسندم كه فهرست تفصيلي موجود مربوط به انستيتوي شرقشناسي زير نظر اينجانب و استادان ارجمند حسين متقي و علي صدرايي خويي از كارشناسان كتابخانه آيت الله العظمي مرعشي نجفي و با نظارت عاليه رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در روسيه ، از روسي به فارسي ترجمه شد.

دربارۀ اين اثر، يعني ترجمه فهرست نسخ خطي سن پترزبورگ به طور مشروح توضيح دهيد؟
این اثر ارزشمند يعني فهرست توصيفي نسخ خطي فارسي تاجيكي انستيتوي شرقشناسي آكادمي علوم سن پطرزبورگ كه روس ها طي چهل سال در 9 جلد كوچك و بزرگ روسي تنظيم كرده اند و ما همكارانمان همه را به صورت خلاصه به فارسي ترجمه و در يك جلد رحلي به چاپ رسانديم خاطرات زيادي دارم . همه چيز از سفر من به سن پطرزبورگ آغاز شد. بد نيست در ابتدا شرحي مختصر از اين ملاقات بدهم؛ در روز پنجشنبه مورخ 18 آذر ماه 1389 برابر با 9 دسامبر 2010 طی دیدار از شهر فرهنگی روسیه سن پترزبورگ از انستیتوی نسخ خطی وابسته به آکادمی علوم روسیه دیدن کردم. در این دیدار علاوه بر رئیس انستیتو خانم پاپوا ، استاد کامنسکی از ایرانشناسان برجسته و استاد پرزروف از اسلام شناسان برجستۀ سن پترزبورگ نيز حضور داشتند . خانم دکتر پاپوا ضمن ابراز خرسندی از این دیدار به بیان سوابق و فعالیت های این انستیتو پرداخت. خانم پاپوا بسیاری از توضیحات خود را همزمان از دیدار از موزۀ انستیتو و گجینۀ نگهداری از نسخ بیان می فرمود. این انستیتو در ساختمان بسیار قدیمی کاخ برجای مانده از دوران نیکولای اول قرار دارد. ساختمانی بسیار ضخیم و حجیم با سه طبقۀ باشکوه همراه با تالارهای بزرگ در زمان تزار حرمسرا و اندرونی بوده و اکنون محل نگهداری نسخه های خطی می باشد. گلیم ها و پرده ها در همه جای گنجینه نسخه های درون ویترین ها را از نور حفاظت می کند. در این مکان که یکی از بزرگترین مراکز نسخ خطی روسیه می باشد بیش از صد هزار نسخۀ خطی مربوط به 65 زبان شرقی وجود دارد که بيش از سه هزار نسخه آن متعلق به زبان فارسی می باشد. در موزه کوچک این انستیتو روایتی تصویری و مکتوب از چگونگی شکل گیری انستیتو و شخصیت های سیاسی و علمی و فرهنگی که در آن نقش داشته اند نمایان است . به روایت تصاوير و اسناد موجود در اين موزه، اساس بنیاد انستیتوی فعلی به سال 1725 زمان پتر کبیر و تأسیس آکادمی علوم روسیه باز می گردد. اولین مدیر آن شرقشناسی از آلمان بوده است به نام بایر که در سال 1730 پیشنهاد بخش خاورشناسی وابسته به آکادمی را مطرح می کند. در عین حال در قرن هجدهم کار چندانی صورت نپذیرفت . در اوايل قرن نوزدهم اوراروف رئیس آکادمی علوم، استاد فرن را برای بخش مطالعات شرقی در نظر گرفت و او به مدت 22 سال اساس محکمی را برای انستیتو ایجاد کرد. در سال 1844 جمع آوری نسخ خطی از سراسر جهان بنا به توصیۀ رجال سیاسی روسیه ، در دستور کار بخش شرقشناسی قرار گرفت. از طرفی همۀ کتبی که به پادشاه هدیه می شد و به موزۀ مطالعات شرقشناسی می آمد موجب شکل گیری یک جریان مطالعاتی جدید می گردید. درسالهای بعدی مدیران مهمی چون زالمان و کاظم بیگ کار را به نحو علمی دنبال کردند. در سدۀ بیستم با ایجاد اختلافاتی بین دولت کمونیستی و دانشمندان خاورشناس سن پترزبورگ موزۀ آسیایی به مسکو منتقل شد و بخش لنینگراد جزئی از شرقشناسی مسکو به حساب آمد. اما از آن زمان رفته رفته سن پترزبورگ به مطالعات کلاسیک شرقی و مسکو به مطالعات جدید متمایل شدند. در ادامه خانم پاپوا ماجراهای جالبی از نحوۀ گردآوری این نسخ تعریف کرد از جمله ماجرای کشف کتابخانۀ دون خوان در اوایل قرن بیستم در چین که 10 تا 15 در صد آن نصیب روسها شد چنانکه بخش هایی به دیگر کشورهای اروپائی رفت و بخشی هم نصیب خود چینی ها شد! غالب کتابهای مجموعۀ دون خوان به صورت طومارهایی در عرض 40 و طول 11 متر بودند که بر روی کاغذ مرغوب موسوم به کاغذ طلایی نوشته شده بودند . این اسناد که آخرین آنها به قرن 11 میلادی مربوط است هنوز کاملاً سالم اند، به جهت مرغوبیت همین کاغذ و البته مواد گیاهی ضد آفت که کاغذ را بدان می آغشته اند. همچنین کشف اسناد مهمی به زبان سغدی در کوه مغ در پنجکنت مرز ازبکستان و تاجیکستان که فریمان رئیس وقت انستیتوی شرقشناسی سن پترزبورگ از طریق آکادمی تاجیکستان انها را به سن پترزبورگ منتقل کرد. ونیز مجموعه ای که از حلب سوریه کشف و با واسطه سفیر فرانسه خریداری و به سن پترزبورگ منتقل می شود.در ویترینهای بخش آسیایی نسخه های نفیس و تذهیب شده ای از قانون ابن سینا و شاهنامه و عجایب المخلوقات قزوینی و بخشی از مقامات حریری و نوشته هایی از خطوط سریانی و سغدی و چینی و تانغوتسی و بیر مانسکی (شبیه مالایی ) و نقاشی زیبایی از کلیسایی در اصفهان وابسته به مکتب نقاشی اصفهان به چشم می خورد.
در پايان ديدار از موزه من به خانم پاپوا گفتم ايا فهرستي از نسخ خطي فارسي موجود در انستيتو داريد؟ ايشان يك فهرست نه جلدي روسي را به من نشان دادند كه برخي جلد ها بسيار كوچك و برخي بزرگ بودند. اين نه جلد في الواقع نه جلد از يك طرح ده جلدي بود كه جلد نهم ان هنوز چاپ نشده بود اگر چه جلد دهم را چاپ كرده بودند . اينك مختصات دقيق اين نه جلد چاپ شدۀ روسي به همان شكل كه در پشت جلد و صفحۀ شناسنامه هر كدام آمده است، بيان مي گردد:

آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق)
انستیتو شرقشناسی
ن.د. میکلوخا ماکلایا
توصیف نسخ خطی فارسی و تاجیکی
انستیتو شرقشناسی
جلد 1
کتب جغرافیایی و مسالک و ممالک ها
انتشارات آکادمی علوم شوروی
مسکو- لنینگراد، سال 1955 میلادی
مدیر مسئول:
و.ی. بلیایف و د.ای.تیخانف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق)
انستیتو ملل آسیا
ن.د. میکلوخا ماکلایا
توصیف نسخ خطی فارسی و تاجیکی
انستیتو ملل آسیا
جلد 2
زندگی نامه ها (شرح حال)
انتشارات ادبیات شرق
مسکو، سال 1961 میلادی
مدیر مسئول:
ای.آ. اوربلی ، و.ی. بلیایف
____________________________________________________

آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق)
انستیتو شرقشناسی
ن.د. میکلوخا ماکلایا
توصیف نسخ خطی فارسی و تاجیکی
انستیتو شرقشناسی
جلد 3
کتب تاریخی
انتشارات علم
بخش ادبیات شرقی
مسکوسال 1975 میلادی
مدیر مسئول:
او.اف.اکیموشکین
____________________________________________________

آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق)
انستیتو ملل آسیا
س.ای.بایفسکی
توصیف نسخ خطی فارسی و تاجیکی
انستیتو ملل آسیا
جلد 4
فرهنگ نامه های تفسیری فارسی (لغتنامه ها)
انتشارات ادبیات شرق
مسکو، سال 1962
مدیر مسئول : آ.ن.بالدیرف
___________________________________________________

آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق)
انستیتو ملل آسیا
س.ای.بایفسکی
توصیف نسخ خطی فارسی و تاجیکی
انستیتو ملل آسیا
جلد 5
فرهنگ نامه های دو زبانه (لغتنامه ها)
انتشارات علم بخش ادبیات شرقی
مسکو، سال 1968
مدیر مسئول : آ.ن.بالدیرف
____________________________________________________

آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق)
انستیتو شرقشناسی
آ.ان . تومانویچ
توصیف نسخ خطی فارسی و تاجیکی
انستیتو شرقشناسی
جلد 6
فولکلور (داستانها و حکایات مشهور)
انتشارات علم بخش ادبیات شرقی
مسکو، سال 1981
مدیر مسئول : آ.ن.بالدیرف
____________________________________________________

آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق)
انستیتو شرقشناسی
ز.ان .واروژیکینا
توصیف نسخ خطی فارسی و تاجیکی
انستیتو شرقشناسی
جلد 7
دواوین شعری و آثارادبی (ادبیات هنری)
انتشارات علم بخش ادبیات شرقی
مسکو، سال 1980
مدیر مسئول : آ.ن.بالدیرف
____________________________________________________

آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق)
انستیتو شرقشناسی
خ.ن. نیازواف
توصیف نسخ خطی فارسی و تاجیکی
انستیتو شرقشناسی
جلد 8
دواوین شعری و آثارادبی (ادبیات هنری)
انتشارات علم بخش ادبیات شرقی
مسکو، سال 1979
مدیر مسئول : آ.ن.بالدیرف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق)
انستیتو شرقشناسی
او اکیموشکین
توصیف نسخ خطی فارسی و تاجیکی
انستیتو شرقشناسی
جلد 10
منتخبات و مجموعه های ادبی
انتشارات علم بخش ادبیات شرقی
مسکو، سال 1993
مدیر مسئول : ولگینا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حال تذكر چند نكته دربارۀ عناوين نه جلد فهرست فوق ضروري است؛
– ديديم كه بر روي همه جلدها عنوان «آكادمي علوم اتحاد جماهير شوروي» آمده است.
– در برخي جلدها به جاي انستيتوي شرقشناسي «انستيتوي ملل اسيا» آمده است.
– هر جلد علاوه بر نويسندۀ اصلي يك و يا دو مدير مسوول هم داشته است.
– اولين جلد در سال 1955و آخرين جلد در سال 1993 چاپ شده است بدين ترتيب اين پروژه تقريباً چهل سال طول كشيده شده است.
– همه مجلدات در مسكو چاپ شده اند.
اما آنچه كه بسيار مهم است يكدستي متدلوژي و روش تدوين اين مجموعه است كه مطابق الگوي جلدهاي اوليه ادامه يافته اند كه توسط استاد ن .د. ميكلوخا ماكلايا تدوين شده و بر اساس آن براي معرفي هر اثر بيست و هشت آيتم در نظرگرفته شده است كه حدودا ده آيتم مشعر به مشخصات كتابشناسي اثر است و هجده آيتم ناظر بر مشخصات نسخه شناسي اثر مي باشد. و جالب است كه تقريباً اين روش در مورد كل نه جلد موجود كه حاوي توصيف 1026 نسخه مي باشند رعايت شده است كه اينجانب در مقد مه اي كه در چاپ ترجمه تلخيصي اين اثر آورده ام به طور مبسوط بدين موارد اشاره كرده ام.

وقتي موافقت پايوا را براي ترجمه اين نسخه ها بدست آورديم چون امكان ترجمۀ كامل نه جلد ممكن نبود برابر الگويي كه با مشورت و همكاري استادان حسين متقي و علي صدرايي خويي كه در بنياد ايرانشناسي مسكو تشريف آورده بودند، تصميم گرفته شد كه همه نه جلد به گونه اي ترجمه و تلخيص گردد كه انعكاس دهندۀ غالب آيتم هاي مهم كتابشناسي و نسخه شناسي هر اثر باشد از اين رو شش مترجم محترم به نامهاي سميرا اسماعيلي، مهدي نصيري، فاطمه نظري، مژده دهقان خليلي، محسن معظمي و معصومه اختياري كه غالبا از دانشجويان دكتري زبان روسي بودند زير نظر اينجانب به طور همزمان مشغول ترجمه اثر شدند و سپس ترجمه هاي ايشان پس از ويراستاري اينجانب براي نظارت نهايي به قم ارسال مي شد و به اين روش پس از تكميل نه جلد به رايزني محترم فرهنگي ايران در روسيه و كتابخانه آيت الله العظمي مرعشي نجفي و با نظارت تكميلي استادان ارجمندم حسين متقي و علي صدرايي خويي به شكلي منقح و خوب در شهر قم در يك جلد رحلي به زيور طبع آراسته شد. بسيار خوشحالم كه اين اثر مورد توجه و استفادۀ ايرانشناسان و نسخه شناسان قرار گرفته است و اميد وارم روزي فهرست همه نسخه هاي فارسي كه در روسيه است و اين اثر تنها يك دهم انها را تشكيل مي دهد فراهم و فراروي محققان و مصححان قرار گيرد . در اينجا مراتب قدراني خود را اولاً از دانشمندان روس مانند ميكلوخا و بولديرف و اكيموشكين و امثال ايشان كه در طي چهل سال زحمت اصلي را در تهيه اين فهرست دقيق توصيفي كشيدند و ثانياً از همۀ افرادي كه با اينجانب در ترجمه و چاپ اين اثر همكاري كردند؛ از خانم پاپوا رئيس انستيتوي شرقشناسي تا آقاي دكتر ابوذر ابراهيمي رايزن محترم فرهنگي وقت ايران در روسيه و از كتابخانه معظم آيت الله العظمي مرعشي نجفي و دوستان ارجمند استادان حسين متقي و علي صدرايي خويي و مترجمان عزيز كه نامشان در بالا ذكر گرديد، ابراز دارم. برگ سبزي است تحفۀ درويش چه كند بيچاره ندارد بيش.

گفت و گو از سیده معصومه کلانکی