ادبیات حج و زیارت حرمین شریفین، اکنون ادبیات پرباری است و پشتوانه‌ای بیش از ده قرن برای خود دارد. اکنون نیز هر سال تعداد زیادی زائر برای انجام مناسک حج تمتع و عمره به سرزمین وحی مشرف می‌شوند و با انبوهی از مسائل روبرو هستند. پژوهشکده حج و زیارت بر همین مبنا دانشنامه حج و حرمین شریفین را پی‌ریزی کرده که تا کنون ۵ جلد آن منتشر شده است. این دانشنامه، می‌کوشد با تولید مقالات متقن و تحقیقی، بنایی باشد برای رفع سؤالات و شناسایی فرهنگ حج و حرمین شریفین.
طرح اولیه این دانشنامه در سال ۱۳۸۷ تصویب شده و پس از طی مراحل مختلف، اکنون ۵ جلد اول آن منتشر شده و پیشبینی می‌شود به ۲۰ جلد برسد.
در مقدمه کتاب آمده است:
حج و حرمین با بسیاری از علوم دینی و انسانی گره خورده‌اند و ابعاد گوناگون آن‌ها در فقه، کلام، تفسیر، حدیث، تاریخ، جغرافیا، هیئت و جامعه‌شناسی کاویده می‌شوند.
حوزه مطالعات و پژوهش‌های حجْ‌محور، گستره شگفتی دارد؛ در این حوزه گسترده و مبارک، شماری از محورها، اهمیت بیشتری دارند؛ از جمله مکه و مدینه‌پژوهی، تبیین فقهی و اجتهادی مناسک، تشریح آداب و اسرار حج و سفرنامه‌نویسی. در محور مناسک‌پژوهی، هر یک از مذاهب بزرگ اسلامی، آثاری گرانقدر پدید آورده‌اند؛ همچنین در حوزه مطالعات تاریخی و جغرافیایی، دور از واقع نیست اگر بگوییم هیچ شهری به‌اندازه مکه و مدینه در کانون توجه تاریخنگاران و جغرافیدانان نبوده است. هیچ رخداد یا مکانی در این دو شهر مقدس، از نظر پژوهشگران مسلمان پنهان نمانده است. حتی تحولات سیاسی معاصر در جهان اسلام، آن‌گاه که به مکه و مدینه پیوند می‌خورند، اهمیتی ویژه می‌یابند. در سده‌های پیشین نیز آثار فراوانی اخبار مکه یا اخبار مدینه را پژوهیده‌اند.
سفرنامه‌ها نیز فصلی درخشان در گستره مطالعات حج‌پژوهی‌اند. بسا اطلاعاتی نادر و نایاب و دانستنی‌هایی ارجمند و ارزشمند از اوضاع سرزمین‌های اسلامی که از افق سفرنامه‌های حج برآمده‌اند و در جایی دیگر، طلوعی ندارند. پاره‌ای از این آثار، چنان ارزشمند و گرانمایه‌اند که کمتر محصول فرهنگی دیگری را می‌توان با آن‌ها سنجید، زیرا عینی‌‌ترین اطلاعات تجربی را به مخاطبان خود ارزانی می‌دارند و با دقتی در خور تحسین، تصویرهایی که از رخدادها و اشیا و جای‌ها برگرفته‌اند، می‌نمایانند.
اهداف این دانشنامه چنین بیان شده است:
دانشنامه حج و حرمین شریفین، در سمت و سوی کلی خود، نگرشی علمی و تقریبی دارد و در ساختار مقالات خود، استانداردهای فنی دانشنامه‌نگاری را رعایت کرده است و محتوا و ساختار کلی مقالات، به‌گونه‌ای است که همه مخاطبان خاص و عام را منظور کرده است. اهداف کلی دانشنامه حج و حرمین شریفین بدین شرح‌اند:
۱٫ارائه مرجعی علمی برای حج‌پژوهان و پژوهشگران آثار اسلامی حرمین.
۲٫اطلاع‌رسانی آسان و جامع برای روحانیان حج.
۳٫تقریب اندیشه‌ها و نگرش‌های مذاهب اسلامی در زمینه حج و حرمین.
۴٫ افق‌گشایی در تحقیقات حج و حرمین.
۵٫ گرد‌آوری و گزارشگری مستند از مواریث علمی حجگزاران و حج‌پژوهان.
موضوعاتی که این دانشنامه به آن پرداخته عبارتند از: فقه، تاریخ و اعلام، کتاب‌شناسی، جغرافیا، ادیان و مطالعات اجتماعی.
پنج جلد فعلی این مدخل‌ها را در بر گرفته است:
جلد اول: آبار علی ـ احصار و صد
جلد دوم: احکام و خصائص الحرمین ـ افاده الانام
جلد سوم: افاضه ـ بدر بن حسنویه
جلد چهارم: بدرقه ـ بین الحرمین
جلد پنجم: پاکستان ـ جزیره العرب
امیدواریم این دانشنامه به سرنوشت دیگر دانشنامه‌های کشورمان دچار نشود و طبق وعده داده شده، تا ۵ سال آینده به طور کامل منتشر شود.
دانشنامه حج و حرمین شریفین از سوی موسسه فرهنگی هنری مشعر منتشر شده است.
منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران