میراث مکتوب – گاهی هرچه در متون تاریخی حتی متون مرتبط با تاریخ محلی در باب محلات، بناهای عمومی، کاخ ها و باغ های یک شهر جست و جو کنیم، اطلاعات اندکی می یابیم اما همۀ این اطلاعات را می توان از منظومه ای به دست آورد.
جنات عدن هرچند منظوم است اما پر از آگاهی های تاریخی است. مثنوی جنات عدن سرودۀ زین العابدین علی عبدی بیگ است، هرچند 9 رجب 921 ق در تبریز متولد شد اما به واسطۀ جد مادری اش خواجه نصیرالدین محمد بن خواجه عمادالدین علی شیرازی – که در زمان شاه اسماعیل اول وزیر حضیرۀ متبرکۀ مقدس صفویه بود – اصالت شیرازی دارد و به نویدی شیرازی نیز مشهور است.
این مثنوی – که از پنج منظومه تشکیل شده است – بنا به تصریح عبدی بیگ شیرازی، منظومه بر اساس اوزان خمسۀ نظامی (به ترتیب مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه) سروده شده است و شاعر افزون توصیف شهرها و بناهای قزوین، چهار فصل سال را نیز وصف کرده است. نخستین منظومۀ این مثنوی، روضة الصفات نام دارد که عبدی بیگ طی 662 بیت به توصیف باغ سعادت آباد و ارشی خانه و حوض ایوان آن پرداخته است و سپس 14 باغ جانب شرقی و 9 باغ و عمارات غربی را شرح کرده است.
دوحة الازهار، دومین منظومه است که در 1170بیت سروده شده است و در آن شاعر به تفصیل از باغ سعادت آباد و ایوان های آن سخن می گوید؛ از دیگر توصیفات این منظومه، شرح دولتخانه، شرح باغ حرم و عمارات آن، دیوانخانه، ایوان شاهی و وصف چندین دیوار نگارۀ منقوش در ایوان شاهی است؛ عبدی بیگ در این منظومه به ذکر 23 باغ جانب شرقی و غربی جعفرآباد را نام برده است و به شرح عمارت شروانی می پردازد. در این منظومه از خیابان، عمارت جهان نما و میدان اسب نیز سخن آمده است. او در این مثنوی، به توصیف فصل بهار نیز پرداخته است.
جنة الاثمار – که عبدی بیگ در 640 بیت سروده است – دربارۀ جعفرآباد، خیابان، دولتخانه، ایوان و پره های نقاشی و توصیف باغ سعادت آباد است. شاعر در این منظومه، فصل تابستان و میوه های آن را با اشاره به نام هشت مزرعه و جالیز قزوین توصیف می کند.
عبدی بیگ در زینت الاوراق – که در 1089 بیت سروده است – به مقایسۀ شهر قزوین با دیگر شهرها پرداخته است و افزون بر وصف …. سرچنار، دروازه، دولتخانه و حمام باجی خاتون شهر قزوین، به توصیف فصل پاییز نیز پرداخته است. داستان پناهندگی بایزید پسر سطان سلیمان به شاه طهماسب، اهمیت این منظومه را از باب تاریخی دوچندان کرده است.
صحیفة الاخلاص، آخرین منظومۀ جنات عدن با 574 بیت است؛ عبدی بیگ در این مثنوی افزون بر توصیف فصل زمستان، بار دیگر از باغ سعادت آباد، دولتخانه و نگارگری های آن و جعفرآباد یاد می کند و در انتها نیز به شرح داستان مسلمان شدن عیسی خان (لوند) گرجی می پردازد.
گذشته از توصیف شهر قزوین و بناهای آن، و وصف فصول سال و نیز دو رویداد تاریخی از روزگار تهماسب، شاعر در منظومه هایش تصویر خوبی از باغ سازی و باغ های مشهور قزوین محوطه ها و فضاهای شهری دارالسلطنۀ صفویان همچون میدان اسب و خیابان، صفه چنار و عمارات مهم سلطنتی به خواننده می دهد. افزون بر این، آگاهی هایی در باب اقسام گیاهان، طیور و حیوانات، حرفه ها و مشاغل، ابزار کار، بازی ها و ورزش ها، سبک معماری و شیوۀ طرح اندازی باغات، پرداختن به اصطلاحات معماری، نگارگری و دیوانی از دیگر مزایای این کتاب ارزشمند است.
مثنوی جنات عدن با تصحیح و مقدمه دکتر احسان اشراقی و مهرزاد پرهیزکاری در سال 1395 توسط انتشارات سخن به چاپ رسیده است که منبع ارزشمندی برای مطالعات صفویه پژوهی به حساب می آید.
معرفی کتاب از سید سعید میرمحمدصادق