میراث مکتوب – چکامه (:شعر) بازتاب زندگی انسان و فراز و فرود آن در گذر زمان است و چکامه پارسی با درونمایهای پربار و وزن‌هایی آهنگین، در قالب‌هایی دلنشین بر گستره پهناور زبان و ادب پارسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
مثنوی قالبی از چکامه پارسی است که بیشینه به بیان داستانی عشق، حماسه و عرفان میپردازد و از دیرباز مورد پسند ایرانیان قرار گرفته است. گرایش به مثنوی‌سرایی در میان پارسی‌گویان تا آن‌جا پیش رفته که شکل‌گیری این قالب شعری به آنان نسبت داده شده، و از سده‌های نخستین پس از اسلام منظومه‌هایی با مضامین حماسی، عاشقانه، عرفانی و حکمی سروده شد.
در میان آثار فوق، منظومه‌های عاشقانه از آن روی که نماینده‌ی عواطف درونی انسان‌ها، عشق و عصیان، وصل و هجران و اندوه و حرمان آنان از سال‌های دور تا به امروزه بوده، با گرایش و آفرین‌گویی مردم روبه‌رو شده و برانگیزنده سرایندگان در آفرینش آثاری از این‌گونه بوده است.
با نگاهی به تاریخ ادبیات ایران با شاعرانی روبه‌رو می‌شویم که به‌پیروی از نظم برخی منظومه‌های بلندآوازه و مورد پذیرش مردم، منظومه‌هایی با همان نام اما با گوناگونی موضوع، شخصیت‌ها، مکان و زمان و وزن‌هایی همگون یا متفاوت، پدید آورده‌اند. چنان‌که در مورد مثنوی وامق و عذرا ما شاهد این چندگانگی در منظومه‌هایی هم‌نام هستیم.
منظومه وامق و عذرا قتیلی بخارایی نیز به جهات گوناگون درخور تأمّل و قابل بررسی است؛ از سویی به لحاظ قدمت پس از وامق و عذرای عنصری کهن‌ترین نسخه منظوم موجود وامق و عذرا است، زیرا تاریخ سرودن منظومه های وامق و عذرا که برخی چاپ و منتشر نیز گردیده از قرن دهم هجری به بعد است و وامق و عذرای «قتیلی» در قرن نهم هجری به رشته نظم کشیده شده است.
از دیگر سو، وامق و عذرا قتیلی منظومه ای است که به لحاظ تعداد نسخ موجود بسیار کمیاب بوده و سراینده آن نیز با همه شیوایی سخن در تاریخ ادبیات ایران به درستی شناخته نشده است.
دو نسخۀ خطی از این منظومه در دسترس مصحح قرار گرفته است؛ نسخه ای از آن در کتابخانۀ نسخ خطی استاد ادیب برومند یافت گردید و نسخه دیگر در کتابخانهٔ بریتانیا وجود داشت، که تصویر دیجیتال آن از مرجع یاد شده دریافت و مورد تطبیق قرار داده شد.
منظومۀ وامق و عذرای قتیلی افسانۀ عشق وامق پسر حکمران یمن و عذرا دختر فرمانروای حجاز را به تصویر می کشد. روایتی از افسانه‌ای کهن که دربردارندۀ ویژگی‌هایی از سرزمین، فرهنگ و آداب و رسوم مردم ایران و عرب است و به دوران پیش از اسلام باز می گردد.
قتیلی داستان عشق را این گونه آغاز می‌کند: وامق شبی در خواب ستارهء درخشانی را دید که از آسمان به زمین آمد و در حالی که بر گرد او می گشت ماه نیز به دور آن ستاره چرخ می‌زد. وامق چون بیدار شد، با یاران از خوابی که دیده بود سخن گفت. خواب گزاری خواب او چنین تعبیر کرد که دیدن ستاره در خواب اشاره به دختری است و دیدن آسمان نشانهء این است که پدر دختر پادشاه است. گردیدن ستاره بر گرد وامق دال بر عاشق شدن دختر براوست. روزها گذشت و خارخار عشق دامن صبر را درید و او را که عاشق عشق بود به وادی دلدادگی کشید….
از طرف دیگر عذرا شبی در خواب دید که رسولی از یمن به حجاز آمده و به او می‌گوید که در یمن بزرگ‌زاده‌ای است که دلدادهء اوست و شب و روز در فراقش خون می‌گرید. ملک‌زاده عذرا بیدار شده و خواب خود را به دایه می‌گوید. دایه وانمود می‌کند این فقط یک رویاست و دختران جوان معمولاً چنین رویاهایی می‌بینند. عذرا که خواب را جلوه‌ای از حقیقت می‌داند، مفتون یار نادیده شده و شب و روز جز به معشوق و محبت او نمی‌اندیشد…
و داستان عشق با فراز و نشیب و ماجراهای بسیاری ادامه می‌یابد.
وامق و عذرا ویرایش منظوم قتیلی بخارایی با تصحیح دکتر پوراندخت برومند و مهرانگیز ریاحی در ۳۳۰ صفحه، قطع رقعی به بهای ۲۵۰۰۰۰ ریال از سوی نشر گیسا منتشر شده است.