میراث مکتوب – ضمیمۀ 9 گزارش میراث (فصلنامۀ تخصصی اطلاع رسانی در حوزۀ نقد و تصحیح متون، نسخه شناسی، و ایران شناسی دورۀ سوم، ضمیمۀ شمارۀ 74 – 75 (پیاپی ضمیمه:9) بهار – تابستان 1395 با عنوان بیان الحقایق رشیدالدین فضل الله و زمینۀ تاریخی – اجتماعی آن – یک بررسی مقدماتی اثر یودیت فایفر با ترجمۀ حمید عطایی نظری به صاحب امتیازی مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد.
بیان‌الحقائق یکی از نگاشته‌های پرارج وزیر و دانشور ایرانی، خواجه رَشیدُالدّین فضل‌اللّٰه همدانی (د. 718 ه) در باب کلام، فلسفه، طبّ و علوم طبیعی است که همچون سایر آثار وی در قالب دو تحریر فارسی و عربی نگارش یافته است. تحریر فارسی این اثر ارزشمند پیش از این به تصحیح آقای دکتر هاشم رجب‌زاده منتشر شده است. به‌تازگی، تحریر عربی بیان‌الحقائق نیز از روی یگانه دست‌نوشتِ بازمانده از این اثر (مجموعۀ شمارۀ 834 متعلّق به کتابخانۀ قلیچ علی پاشا در استانبول) به صورت نسخه‌برگردان در ترکیه با مشخّصات کتاب‌شناختی زیر منتشر شد:
Reşidüddin Fazlullah, Beyânu’l-Hakaik Hakikatlerin Beyânı, haz. Judith Pfeiffer, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016, 100+282+89 p.
نوشتار حاضر، برگردان فارسی مقدّمه‌ایست که خانم دکتر یودیت فایفِر (Judith Pfeiffer) بر چاپ عکسیِ یادشده از تحریر عربی بیان‌الحقائق نوشته‌اند. در آغاز قرار بود چاپ عکسی این دست‌نوشت نفیس در ایران منتشر شود و از این رو نگارندۀ این سطور به درخواست خانم فایفِر فارسی‌گردانیِ مقدّمۀ ایشان بر این طبع را بر عهده گرفت. شوربختانه، بنا به عللی و بر خلاف انتظار، انتشار نسخه‌برگردان این اثر در ایران میسّر نگردید و کتاب در ترکیه با مقدّمۀ مفصّل انگلیسی و ترجمه‌های ترکی و عربی آن به زیور طبع آراسته شد. اکنون ترجمۀ فارسی پیش‌گفته، که توفیق نیافت همراه اصل اثر به چاپ رسد، در دسترس خوانندگان ایرانی قرار می‌گیرد. خانم دکتر یودیت فایفِر تمام برگردان حاضر را به‌دقّت از نظر گذرانده‌اند، از این رو، افزوده‌ها و توضیحاتی که ترجمان در مواضعی (در کروشه) به متن افزوده، با موافقت و تحت نظر ایشان بوده است.
در خصوص وجوه اهمّیّت انتشار چاپ عکسی تحریر عربی بیان‌الحقائق چند نکته شایان ذکر است: نخست آنکه این کتاب، تنها نمونۀ انتشار تحریر کامل یکی از آثار نظری رَشیدُالدّین به زبان عربی است. دیگر آنکه این نسخه حاوی سه رساله (رساله‌های 18 تا 20) است، که فقط در تحریر عربی بیان‌الحقائق باقی مانده و در تحریر فارسی آن به چاپ نرسیده است؛ بنابراین این سه رساله اکنون برای نخستین بار از طریق چاپ نسخه‌برگردانِ دست‌نوشتِ یادشده ارائه می‌گردد. افزون بر این، خود نسخه نیز از جِهات گوناگون حائز اهمّیّت است: کتابت این دست‌نوشت به روزگار حیات خواجه رشید می‌رسد (کتابت‌شده در 711 ه)، همچنین یگانه دست‌نوشتِ بازماندۀ شناخته‌شده از تحریر عربی بیان‌الحقائق میباشد، نیز نسخه‌ای کامل است که با دست‌خطّی بسیار خوانا نگاشته شده و به‌طور کامل حرکت‌گذاری [/ مَشکول] شده است. بنابراین نسخۀ مزبور با توجّه به قدمت و مزیّت‌هایی که دارد، عِلاوه بر درون‌مایه، از حیث زبانی نیز بسیار درخور توجّه است.
دکتر فایفر، استاد تاریخ دانشگاه آکسفورد، که تخصّصشان پژوهش در تاریخ ایرانِ عصرِ ایلخانی و به‌طور خاص، شخصیّت و آثار خواجه رَشیدُالدّین فضل‌اللّٰه همدانی است، با ژرف‌نگری بسیار، ساختار و محتوای کتاب بیان‌الحقائق را بررسیده و نِکات مهم و شایان عنایت را در خصوص دست‌نوشت یادشده از تحریر عربی کتاب بازگو کرده‌اند. مقدّمۀ ایشان بر طبع پیش‌گفته، به‌طور قطع مبسوط‌ترین و مهم‌ترین پژوهشی است که دربارۀ کتاب بیان‌الحقائق و به‌ویژه تحریر عربی آن تا کنون به نگارش درآمده است. بنابراین امید می‌رود که انتشار ترجمۀ فارسی این نوشتار برای محقّقان و علاقه‌مندان به شخصیّت و آثار خواجه رشید سودمند افتد.
فهرست مطالب این شماره از ضمیمۀ گزارش میراث به شرح زیر است:
سخن ترجمان
متن مقاله
1.درآمد
2. تاریخچۀ پژوهش در باب رَشیدالدین و آثار او تا به امروز
3. نسخ بازمانده از بیان الحقایق
3. الف. نسخۀ فارسی بیان الحقایق (نسخۀ شمارۀ 1329 مجلس شورای اسلامی)
3.ب. نسخۀ عربی بیان الحقایق (نسخۀ شمارۀ 834 قلیچ علی پاشا در کتابخانۀ سلیمانیۀ استانبول)
4. جایگاه بیان الحقایق در تصانیف رشیدیۀ رشیدالدین
5. ساختار و کارکرد فهرست مطالب بیان الحقایق
6. محتوا و زمینۀ تاریخی – اجتماعی بیان الحقایق
7. نتایج و چشم انداز
8. متن: شیوۀ ارائه
8. الف. فهرست مطالب
نحوۀ تبدیل سنوات تاریخی و نقل آیات قرآن کریم
نمایه های جدید
جدول جامع التصانیف رشیدی
کتاب نامه
نمایه ها
صاحب امتیاز: مرکز پژوهشی میراث مکتوب
مدیرمسئول و سردبیر: اکبر ایرانی
معاون سردبیر: مسعود راستی پور