به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و سی و پنجمین نشست از سلسله نشست‌های این مؤسسه، به مناسبت دومین سالگرد درگذشت استاد دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی، به یادبود ایشان اختصاص داشت که روز چهارشنبه 16 مهرماه 1399، در بخش لایو (پخش زنده) صفحۀ اینستاگرام مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد.
در این نشست محمود مدبری، استاد دانشگاه باهنر کرمان، پژوهشگر ادبیات و مصحح، مریم میرشمسی، پژوهشگر و کارشناس مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا، سخن گفتند و مدیریت این جلسه نیز به عهدۀ الوند بهاری بود.
در ابتدای این نشست دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، از بزرگداشت و نکوداشت یاد و نام فرزانگان ایران زمین و اهالی فرهنگ و اصحاب قلم به عنوان اهداف برخی از نشست‌های این مؤسسه یاد کرد و گفت: امروز که هم سالروز درگذشت دکتر دبیرسیاقی و هم سالروز تولد استاد ایرج افشار است، در خدمت دو استاد گرامی هستیم که از همکاران نزدیک استاد دبیرسیاقی بوده‌اند، تا شمه‌ای از خدمات استاد دبیر سیاقی بشنویم.
وی ادامه داد: اگرچه در سال‌های اخیر ما توفیق زیارت استاد دبیرسیاقی را نداشتیم، اما دورادور جویای احوال و در خدمت این استاد بزرگوار بودیم. در طول این سال‌ها ما توفیق داشتیم در مجلۀ آینۀ میراث و گزارش میراث، یادداشت‌ها، مقالات و مطالبی را از ایشان منتشر کنیم و همینطور کتاب «خلاصة الاشعار» بخش قزوین و گیلان را به همت ایشان منتشر کردیم.
دکتر ایرانی جایگاه استاد دبیرسیاقی را در بین ادبا و لغت‌شناسان جایگاه ممتازی دانست و گفت: ایشان راه زنده‌یاد دهخدا را پیگیری کردند و با تأسیس لغت‌نامه بزرگ فارسی، کار لغت‌نامه دهخدا را پی گرفتند.
سخنرانی دکتر مدبری
ویژگی‌های شخصیتی دکتر دبیرسیاقی
در ادامه دکتر محمود مدبری با اشاره به دستیاری خود در کنار مرحوم دبیرسیاقی از 20 سالگی، گفت: دکتر دبیرسیاقی برای من نه تنها یک استاد بلکه یک پدر بودند. من در طول زندگی شخصی و حرفه‌ای از برکت وجود ایشان بارها بهره برده‌ام. استاد دبیرسیاقی سال‌ها کارمند وزارت دارایی بودند و در سال 1353 که از آن وزارتخانه بازنشسته شده و بعد از بازنشستگی‌شان به صورت تمام وقت و حضوری در لغت‌نامه مشغول به کار شدند و به صورت حق التدریسی در دانشگاه‌های مختلف تدریس می‌کردند؛ در حالی که پیش از آن و از سال 1326 به صورت غیرحضوری با مؤسسه همکاری داشتند.
وی با اشاره به ویژگی‌های شخصیتی مرحوم دبیرسیاقی گفت: ایشان بسیار آرام، و دارای طمأنینه‌ای خاص، بسیار کم‌سخن و خوش صحبت بودند. بیشتر می‌شنیدند و همیشه لبخند ظریفی بر لب داشتند. من در ساعت‌های زیادی که در خدمتشان بودم، یک بار هم کلام درشت و زننده‌ای از ایشان نشنیدم. عفت کلام ایشان خود بیانگر این بود که استاد دبیرسیاقی در محیطی خوب رشد کرده‌اند. ادب و نزاکت ایشان زبانزد بود.
دکتر مدبری از نقدپذیری مرحوم دبیرسیاقی به عنوان یکی از ویژگی‌های خاص روحی و اخلاقی وی یاد کرد و گفت: ایشان به نقدهایی که به آثارشان می‌شد به خوبی گوش و دقت می‌کردند و نکات دریافتی را در تصحیحات‌شان به کار می‌بردند و حتی به نام منتقد نیز ارجاع می‌دادند. همین ویژگی خاص شخصیتی ایشان را در میان طبقۀ تحصیل‌کرده محبوب کرده بود.
وی به نیکی یاد کردن از اساتید را یکی دیگر از ویژگی‌های برجستۀ مرحوم دبیرسیاقی خواند و گفت: استاد دبیرسیاقی از محضر اساتید بزرگ و رده اول دانشگاه تهران چون ملک الشعرای بهار، فروزانفر، علی‌اصغر حکمت، فاضل تونی، لطفعلی صورتگر بهره برده بودند و همیشه با احترام و نیکی ازهمۀ اساتید خود یاد می‌کردند.
دکتر مدبری با اشاره به مراجعۀ طیف‌های مختلفی از افراد، از عموم مردم تا دانشجویان و اساتید، به دفتر دکتر دبیرسیاقی در ساختمان لغت‌نامۀ دهخدا، گفت: ایشان ازهمه با روی خوش و سلامت نفس استقبال می‌کرد و من نیز به واسطۀ وجود دکتر دبیرسیاقی و فضای اطراف ایشان با اساتید گرانقدر دیگری نیز آشنا می‌شدم و از محضرشان بهره می‌گرفتم. اساتیدی همچون خانلری، ایرج افشار، دانش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پژوه، غلامحسین یوسفی، مصطفی مقرری (زبانشناس)، وحید مازندرانی، کیکاووس جهانداری، مهدی محقق، مهدوی دامغانی، محیط طباطبایی و … .
وی با اشاره به برگزاری بعضی از کلاس‌های دکتر شهیدی در ساختمان لغت‌نامه، گفت: دانشجویانی که از دانشگاه‌های مختلف برای شرکت در این کلاس‌ها حضور پیدا می‌کردند بعد از تعطیلی کلاس‌ها یا مابین کلاس‌ها به دیدن دکتر دبیرسیاقی می‌آمدند و در واقع یک کلاس غیررسمی هم حول ایشان برپا می‌شد.
دکتر مدبری با اشاره به آغاز همکاری دکتر دبیرسیاقی از سال 1326 با مؤسسۀ لغت‌نامه به عنوان دستیار مرحوم دهخدا و تداوم این همکاری تا پایان کار لغت‌نامه در سال 1359، گفت: ایشان در همان سال‌هایی که کار لغت‌نامه دهخدا رو به اتمام بود، تصمیم گرفتند فرهنگ جدیدی را با عنوان «لغت‌نامۀ فارسی» پایه‌ریزی کنند.
وی افزود: دکتر دبیرسیاقی همیشه به طرزی خستگی‌ناپذیر و با عشق در حال نوشتن و خلق بودند و پشتکار عجیبی داشتند. وجود و زبان و قلم سالم دکتر دبیرسیاقی، ایشان را به حق در ردۀ رجال فرهنگی درجه یک و ممتاز قرار می‌داد.
آثار دکتر دبیرسیاقی
دکتر مدبری دربارۀ آثار دکتر دبیرسیاقی، گفت: ایشان به تصحیح متون کهن علاقه‌مند بودند و تصحیح دیوان منوچهری، دیوان فرخی، دیوان عنصری، شاهنامه، و دیوان دقیقی بعضی از کارهای ایشان است و ما خودمان را وامدار مرحوم دبیرسیاقی می‌دانیم. در نثر نیز سفرنامه ناصرخسرو را بسیار خوب تنظیم و چاپ کردند. تصحیح بخشی از کتاب جامع التواریخ، سفرنامۀ خوزستان، نزهة القلوب و الادیان نیز از دیگر خدمات استاد بود.
وی ادامه داد: بخش دیگر کار ایشان در حوزه لغت و لغت‌نامه بود. تصحیح فرهنگ هفت جلدی آنندراج، فرهنگ مجمع الفرس سروری در سه جلد ـ که رسالۀ دکتری ایشان زیر نظر مرحوم سعید نفیسی بود ـ قیاس اللغات، ترجمان القرآن، ملخص اللغات، لغت فرس از دیگر کارهای ایشان بودند.
دکتر مدبری افزود: در کنار این تصحیحات هم بعضی از حروف لغت‌نامۀ دهخدا یعنی حروف « ض»، «ظ»، «ل»، و بخشی از حرف «پ» را به طور مستقیم خودشان کار کردند. ایشان همچنین بنیانگذار «لغت‌نامۀ فارسی» بودند. همچنین کتابی هم دارند که فرهنگ‌های فارسی را معرفی کرده‌اند.
وی با بیان این که بخش مهمی از کارهای دکتر دبیرسیاقی دربارۀ شاهنامه بوده است، اظهار کرد: ایشان بسیار به فردوسی و شاهنامه ارادت و علاقه داشتند و از سر همین علاقه 70 سال روی شاهنامه فردوسی کار کردند. کارهایی متفاوت و کاملا عاشقانه و بی ادعا. چاپ شاهنامه، کشف الابیات شاهنامه، مقالات متعدد در باب فردوسی و اشعارش، برگردان روایت‌گونه شاهنامه به نثر و … کارهای ایشان در این زمینه است. به حق می‌توان دکتر دبیرسیاقی را از فردوسی‌شناسان زمانه دانست.
دکتر مدبری به کارهای مرحوم دبیرسیاقی بر آثار دهخدا نیز اشاره کرد و گفت: ایشان دینی نسبت به دهخدا احساس می‌کرد و دیوان دهخدا به کوشش دکتر دبیرسیاقی به چاپ رسید. ایشان اشعار دهخدا را از نشریات گردآوری کرده بود. مقالات دهخدا را هم به همین شیوه به چاپ رساندند. گزیدۀ امثال و حکم دهخدا و خاطراتی از دهخدا هم از دیگر کارهای ایشان در ارتباط با دهخدا بود.
وی از تألیف کتاب‌های درسی دانشگاهی به عنوان یکی دیگر از کارهای دکتر دبیرسیاقی یاد کرد و گفت: این کتاب‌ها هم منبع تدریس خودشان بود و هم کتاب‌هایی بود که اساتید دانشگاه‌ها خواهان این کتاب‌ها بودند. نمونه‌های نظم و نثر فارسی در دو جلد با همکاری دکتر بحر العلومی، مشتی از خروار که نمونه‌های نثر در سه جلد است، دستور زبان فارسی، گزیدۀ تاریخ بیهقی، پیشاهنگان شعر فارسی، رهاورد سفر که گزیده سفرنامۀ ناصر خسرو است، گفتارهای آموزنده و دلاویز که مربوط به نثرهای معاصرین است، و برگزیده اشعار منوچهری و عنصری و …. از این جمله است.
دکتر مدبری با بیان این که بعضی از آثار ایشان هنوز چاپ نشده یا هنوز تدوین نشده است، اظهار کرد: یکی از آرزوهای دکتر دبیرسیاقی این بود که کشف‌الابیات‌هایی که خودشان و دیگران فراهم کرده بودند توسط ناشران چاپ شود. البته الان با وجود رایانه شاید دیگر این کشف البیات‌ها به کار نیاید اما آن زمان می‌توانست خیلی کارآمد باشد. همچنین ایشان از دوران جوانی علاقۀ زیادی به رباعیات فارسی داشتند و تمام رباعیات و مرثیه‌های فارسی را گردآوری می‌کردند. ایشان یادداشت‌های انبوهی هم دارند که می‌تواند در زمینه‌های مختلف مفید باشد. دکتر دبیرسیاقی نزدیک به 200 مقاله و سخنرانی‌های متعددی هم داشتند.
وی در پایان گفت: دکتر دبیرسیاقی پژوهشگری خستگی‌ناپذیر، انسانی آزاده، ایران دوست، برخوردار از اندیشه و زبان سالم، خوشفکر، بدون هر گونه وابستگی و عاشق کار و تحقیق و قلم زدن بودند و امیدوارم دانشجویان جوان امروز به خوبی از این اساتید گرانقدر بیاموزند چرا که این اساتید شاید تکرار نشوند.
سخنرانی مریم میرشمسی
چگونگی شکل‌گیری لغت‌نامۀ بزرگ فارسی
در بخش دیگری از این نشست مریم میرشمسی، به بیان مطالب خود پرداخت و در ابتدا دربارۀ لغت‌نامه بزرگ فارسی سخن گفت و اظهار کرد: لغت‌نامۀ بزرگ فارسی فرهنگی است که دکتر دبیرسیاقی برای ما به ارث گذاشتند، و ما پژوهشگران دهخدایی، میراث‌دار ایشان هستیم. استاد دبیرسیاقی در سال 1326 برای تألیف لغت‌نامۀ دهخدا توسط خود علامه دهخدا به مؤسسه فراخوانده شدند و تا سال 1359که آخرین جزء لغت‌نامۀ دهخدا منتشر شد، حضوری فعال و مؤثر داشتند. بعد از آن هم تا سال 1385 برای تألیف لغت‌نامۀ بزرگ فارسی از جان و عمرشان مایه گذاشتند.
وی ادامه داد: براساس گفتۀ خود استاد در تکملۀ مقدمۀ لغت‌نامۀ دهخدا از سال 1355که کار لغت‌نامۀ دهخدا اندکی سر و سامان می‌گیرد، ایشان به فکر فراهم آوردن موادی برای لغت‌نامۀ جدید می‌افتند و با همکاری چند دانشجو، از جمله آقای دکتر مدبری، آقای دکتر قاسمی ، خانم شیفته‌فر و … و برخی از اعضای خود لغت‌نامۀ دهخدا کار فیش‌برداری از متون را آغاز می‌کنند.
میرشمسی ادامه داد: وقتی در سال 1359کار لغت‌نامۀ دهخدا پایان می‌یابد، حدود 160 متن توسط این گروه فیش‌برداری شده بود. بعد از پایان کار لغت‌نامۀ دهخدا، رؤسا و معاونان دانشگاه تهران برای ادامۀ فعالیت مؤسسه دهخدا دلیلی نمی‌بینند و حرف از تعطیلی مؤسسه به میان می‌آید. دکتر دبیرسیاقی با طرح لغت‌نامۀ جدید و ارائۀ کارهایی که انجام داده بودند، مانع تعطیلی این مؤسسه که در واقع قدیمی‌ترین مؤسسۀ پژوهشی ایران بود، شدند. ایشان با پشتگرمی مؤلفان باقی مانده و همراهی شادروان سیدجعفر شهیدی و دکتر غلامرضا ستوده، تألیف این فرهنگ جدید را پیش می‌برند و بعدها هم افراد جوانتری به این مجموعه پیوستند.
وی با اشاره به تکمیل و چاپ حروف «آ» و «الف» و اولین جزوۀ حرف «ب» در سال 1389، گفت: تا کنون 9 جزوه از حرف «ب» چاپ شده است و سه جزوۀ بعدی هم روانۀ چاپخانه شده است و به زودی منتشر می‌شود.
میرشمسی با اشاره به تصویب شیوه‌نامۀ جدیدی در سال 1396 از سوی هیئت مؤلفان این مجموعه، گفت: در همین سال تصمیم گرفته شد نام این اثر به لغت‌نامۀ بزرگ فارسی تبدیل شود؛ چرا که عنوان «لغت‌نامۀ فارسی» چندان تشخص و تمایزی نداشت و شاید یکی از دلایلی که سبب گمنام ماندن این لغت‌نامه و قرار گرفتنش زیر سایۀ لغت‌نامۀ دهخدا بود، همان نام آن بود.
وی در مورد دلیل انتخاب عنوان «لغت‌نامۀ بزرگ فارسی»، گفت: طرح دکتر دبیرسیاقی این بود که ابتدا یک لغت‌نامۀ بزرگ تألیف و سپس از دل آن یک لغت‌نامۀ متوسط و یک لغت‌نامۀ کوچک استخراج شود. لغت‌نامۀ متوسط و کوچک تنها تا اواسط حرف «الف» ادامه پیدا کرد و بعد از آن متوقف شد و آنچه ادامه پیدا کرد همان لغت‌نامۀ بزرگ بود. اما متأسفانه این فرهنگ همچنان زیر سایۀ لغت‌نامۀ دهخدا قرار دارد.
ویژگی‌های لغت‌نامۀ بزرگ فارسی
میرشمسی دربارۀ ویژگی‌های این لغت‌نامه گفت: لغت‌نامۀ بزرگ فارسی در واقع یک لغت‌نامۀ تاریخی و توصیفی است که در شکل فعلی‌اش بیشتر به کار متخصصان زبان و ادبیات فارسی می‌آید و کمتر به درد مراجعان عام می‌خورد. اگر بتوان فرهنگ‌های کوچکتری از آن استخراج کرد شاید برای مردم عادی هم کمک‌کننده باشد.
وی ادامه داد: بنابراین یک ویژگی اصلی لغت‌نامۀ بزرگ فارسی مفصل و توصیفی بودن آن است و تعداد شواهد آن از بسیاری از فرهنگ‌های دیگر بیشتر است. تعداد شواهد در مراحل نخست بسیار زیاد بود اما در حال حاضر تعداد شواهد را کم کرده‌ایم و حداکثر 30 شاهد برای مدخل‌ها تعیین شده است.
وی دربارۀ گستره تاریخی این فرهنگ، گفت: این گستره از اولین متون زبان فارسی یعنی شاهنامۀ ابومنصوری و تاریخ بلعمی تا دورۀ معاصر را در بر می‌گیرد و در حال حاضر توجه به متون معاصر در این لغت‌نامه بیشتر شده است.
میرشمسی دربارۀ دیگر ویژگی‌های این فرهنگ، گفت: مدخل‌بندی لغت‌نامۀ بزرگ فارسی در قیاس با سایر فرهنگ‌ها همچون فرهنگ سخن، متمایز و بیشتر است. ضبط تلفظ هم در لغت‌نامۀ بزرگ فارسی با آوانگاری فارسی انجام می‌شود.
تفاوت‌های لغت‌نامۀ بزرگ فارسی با فرهنگ جامع فارسی و لغت‌نامۀ دهخدا
وی دربارۀ تفاوت لغت‌نامۀ بزرگ فارسی و فرهنگ جامع فارسی که هر دو فرهنگی تاریخی هستند، اظهار کرد: در لغت‌نامۀ بزرگ فارسی تعریف‌ها براساس سیر منطقی معانی چیده شده است، اما در فرهنگ جامع ترتیب معانی متفاوت است.
میرشمسی دربارۀ تفاوت لغت‌نامۀ بزرگ فارسی با لغت‌نامۀ دهخدا نیز گفت: لغت‌نامۀ بزرگ فارسی شامل اَعلام تاریخی و جغرافیایی نیست و تعریف‌ها هم از نوع دایرة المعارفی نیست. در این لغت‌نامه روی تعریف‌نگاری مدخل‌ها بیشتر کار شده است؛ در حالی که در لغت‌نامۀ دهخدا تعریف‌ها براساس نقل قول از فرهنگ‌های مختلف است و بخش کمتری به تألیف اختصاص دارد و برخی هم یادداشت‌های مرحوم دهخدا است.
وی ادامه داد: مدخل‌بندی لغت‌نامۀ بزرگ فارسی خیلی با مدخل‌بندی لغت‌نامۀ دهخدا متفاوت است؛ چرا که دارای شیوه‌نامه است. در واقع یکی از مشکلات اصلی لغت‌نامۀ دهخدا نداشتن شیوه‌نامه است و هر مؤلفی تقریبا براساس شیوۀ خودش پیش رفته است و روش مشخص و یکدستی در لغت‌نامۀ دهخدا وجود نداشت. به همین دلیلی دکتر دبیرسیاقی از ابتدای تألیف لغت‌نامۀ بزرگ فارسی شیوه‌نامه‌ای برای این کار تدوین کردند و روش مشخص و یکدستی ارائه دادند.
میرشمسی افزود: تفاوت دیگر لغت‌نامۀ بزرگ با لغت‌نامۀ دهخدا این است که شواهد در لغت‌نامه بزگ مستند شده است. همچنین منابع نیز در لغت‌نامۀ بزرگ فارسی در قیاس با لغت‌نامۀ دهخدا از وسعت گسترده‌تری برخوردار است.
گردآوری یادداشت‌های دهخدا و دبیرسیاقی
وی در ادامۀ این نشست در پاسخ به پرسشی دربارۀ قصد خود برای گردآوری یادداشت‌های دکتر دبیرسیاقی در حاشیۀ کتاب‌ها، گفت: کتاب‌های زیادی از سوی اساتید بزرگ و فقید به مؤسسه اهدا شده که مزین به دستخط و یادداشت‌های خود این اساتید است. آقای دکتر مدبری در مقاله‌ای که در شمارۀ 29 مجلۀ فرهنگ ایران زمین چاپ شده است، حواشی علامه دهخدا را بر ده متن استخراج کرده‌اند و به شیوۀ منظمی ارائه کرده‌اند. من هم در صدد انجام چنین کاری بودم و به همکارانم در مؤسسه پیشنهاد کردم که یادداشت‌های مرحوم دهخدا و یادداشت‌های مرحوم دبیرسیاقی را در حواشی کتب گردآوری و ارائه کنیم و امیدوارم بتوانیم این کار را انجام بدهیم.
ویژگی‌های شخصیتی دکتر دبیرسیاقی
میرشمسی در ادامه دربارۀ ویژگی‌های شخصیتی دکتر دبیرسیاقی، گفت: من در دو مرحله در مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا مشغول به کار بودم. در مرحله اول در دوران دانشجویی برای ویراستاری لغت‌نامه توسط آقای دکتر ستوده به مؤسسه معرفی و مشغول به کار شدیم. در آن زمان بعضی اوقات خدمت دکتر دبیرسیاقی می‌رفتیم و سؤالات‌مان را می‌پرسیدیم. مرحله دوم هم برمی‌گردد به سال 1385 که من مجددا به مؤسسه برگشتم و متأسفانه همزمان شد با رفتن ایشان از مؤسسه لغت‌نامۀ دهخدا و فقط چند ماهی در خدمت ایشان بودیم.
وی افزود: ویژگی‌های شخصیتی که من در این دوران در ایشان دیدم آرستگی ظاهری، نظم، ادب ،کم‌حرفی و در عین حال اقتدار خاص ایشان بود. ویژگی ممتاز دیگری که می‌توان از کارهای‌شان هم برداشت کرد میزان دقت، نکته‌بینی و داشتن نظم ذهنی و منطقی بود.
میرشمسی در پایان با اشاره به جملات ابتدایی زندگی‌نامۀ خودنوشت دکتر دبیرسیاقی که با تأکید بر اهمیت عرض زندگی در مقابل طول زندگی آغاز می‌شود، گفت: دکتر دبیرسیاقی از جمله کسانی بودند که طول زندگی با برکت و عرض زندگی مفید و مؤثری داشتند. 99 سال زندگی کردند و دست‌کم 75 سال از عمرشان را با پژوهش، نوشتن و تولید علم سپری کردند و60 سال از عمر با برکتشان را در مؤسسه لغت‌نامۀ هخدا (1326 ـ 1385) به طور مداوم مشغول فعالیت علمی و پژوهشی بودند.
