میراث مکتوب- همایش برخط «بررسی اسناد فارسی میانۀ اواخر عهد ساسانی و اوایل دوران اسلامی (شرحی از پیدایی، محتوا و تاریخ اسناد مصر، هستیجان و طبرستان)» به میزبانی پژوهشکدۀ زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و همکاری پروژۀ پژوهشی خاطرۀ یک شهر: تیسفون و بغداد، در تاریخ بیست‌وپنجم بهمن‌ماه 1402 در دو بخش صبح و بعد از ظهر برگزار شد.
در آغاز همایش دکتر سیروس نصراله‌زاده (دبیر علمی همایش) هدف از برگزاری نشست را توجه بیشتر به اسناد باقی‌مانده از دورۀ دوم ساسانی (دورۀ خسرو پرویز) و نیز دو قرن اول هجری دانست. در ادامه دکتر نصراله‌زاده به ذکر منابع و ادبیات ساسانی به شرح زیر پرداخت: 1. کتیبه‌های شاهنشاهی (شاهان و صاحب‌منصبان)، 2. کتیبه‌های خصوصی (گورنوشته‌ها و کتیبه‌های یادبودی)، 3. سکه‌ها، مهرها و اثرمهرها 4. پاپیروس، چرم، پارچه و پوست و سفال‌نوشته‌ها.
دکتر نصراله‌زاده در مورد این دستۀ اخیر گفت: خواندن این اسناد به سبب خط پهلوی تحریری و نیز جوهرنویسی‌شان بسیار دشوار است. او در مورد موضوع نشست گفت: پاپیروس، پوست، پارچه و چرم‌نوشته که موضوع نشست حاضر است در سه بخش دیده شده است. یک بخش مربوط به اسناد مصر است که متعلق به دورۀ خسرو دوم (سال‌های 619 تا 622 میلادی) است و از فیوم مصر دست آمده است. دو بخش دیگر این اسناد متعلق به دو قرن نخست هجری است. اسناد بایگانی هستیجان و اسناد طبرستان این دو بخش را تشکیل می‌دهند.
دکتر نصراله‌زاده در مورد اسناد طبرستان گفت: این اسناد مربوط به مسائل حقوقی، قضائی و ازدواج و … متعلق به بازۀ زمانی 71 تا 107 پسایزدگردی برابر با 106 تا 142 هجری قمری و 722 تا 758 میلادی هستند. دبیر علمی همایش دربارۀ اسناد بایگانی هستیجان یادآور شد که این اسناد متعلق به ناحیۀ قم آن‌زمان است و حدود 411 سند از آن گزارش شده.
براساس گفته‌های دکتر نصراله‌زاده این اسناد تاریخ مبداء ندارند و بر اساس آزمایش رادیو کربن 14 بین 600 تا 888 میلادی تاریخ‌گذاری شده‌اند. تاریخ به‌کار رفته در این اسناد 3 تا 50 پسایزدگردی است یعنی این اسناد متقدم بر اسناد طبرستان هستند. این اسناد محتوای اقتصادی دارند و جای‌نام‌هایی چون قم، نیمور، دلیجان و مشکان در آنها دیده می‌شود. او در ادامه و با تأکید به اهمیت بررسی دو قرن نخست هجری گفت: این دو قرن از یک‌سو ادامۀ دوره ساسانیان و زندگی ایرانیان زرتشتی است و از سوی دیگر تحولات ناشی از حضور دین جدید و مسلمانان تلقی می‌شود.
در ادامه دکتر آدام بن‌کاطو، استاد دانشگاه برکلی، سخنرانی خود را ایراد کرد. او در این سخنرانی پیشینۀ به‌دست آمدن و بررسی اسناد فارسی میانه و نیز دسته‌بندی این اسناد را شرح داد. او با توجه به توزیع جغرافیایی اسناد به شرح اسناد یافته‌شده از دورارپوس، مصر، ایران مرکزی، طبرستان و سفال‌نوشته‌های خراسان پرداخت.
دکتر بن‌کاطو در سخنانش به معرفی پایگاهی دیجیتال متعلق به دانشگاه برکلی پرداخت که درحال آمادهسازی است. این پایگاه تلاش خواهد کرد، اسناد فارسی میانه را به همراه پژوهش‌های انجام‌شده بر آنها در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
تاریخ فرهنگی ایرانیان مهاجر در مصر
سخنران سوم این نشست دکتر فریبا ناصری، دانش‌آموختۀ دکتری زبان‌های باستانی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بود. عنوان سخنرانی دکتر ناصری «تاریخ فرهنگی ایرانیان مهاجر در مصر بر اساس پاپیروس‌های فارسی میانۀ ساسانی سده هفتم میلادی، یافت شده در مصر» بود. بر اساس گفته‌های دکتر ناصری حدود هزار نسخه به زبان فارسی میانه ساسانی و خط پهلوی تحریری نوشته‌شده، بر چرم، پاپیروس و پارچه متعلق به دوران تسلط خسرو دوم بر مصر(618- 628 م) به‌دست آمده است. خواندن و تفسیر این مکتوبات به خاطر پیچیدگی‌های خطی و نیز پارگی و ساییدگی نوشته‌ها، بسیار دشوار است. از این اسناد می‌توان اطلاعات ارزشمندی دربارۀ تحولات نگارشی، ادبیاتی، تاریخی و فرهنگی استخراج کرد.
نام‌شناسی و خط‌شناسی اسناد پهلوی طبرستان
آخرین سخنران بخش صبح دکتر حسین شیخ، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان، بود. او بنابر منابع اولیه (عربی-فارسی) به سه لقب حاکمان طبرستان؛ اسپهبد خراسان، پدشخوارگرشاه و گیل‌گیلان پرداخت و در ادامه با تمرکز بر نام‌شناسی و خط‌شناسی اسناد پهلوی طبرستان این نظر را مطرح کرد که خوانش «دل دلان» توسط وبر و گیزلن برپایه شواهد درستی بنا نشده و بایستی این عنوان را «گیل‌گیلان» خواند.
او دربارۀ این عنوان گفت: گیل‌گیلان هم نشست‌گاه این شاهان در طبرستان بوده است و هم القاب اسپهبدان طبرستان.
معنای واژۀ بن در اسناد طبرستان
بخش دوم همایش بررسی اسناد فارسی میانه با سخنرانی اکرم نوری، دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد زبان‌های باستانی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، آغاز شد. تمرکز نوری در سخنرانی‌اش یه معنای واژۀ بن در اسناد طبرستان بود. او گفت: «بن» در شش سند از این بایگانی آمده است که نشان می‌دهد تخصیص دارایی جمعی روستاییان توسط سهامداران، محصولاتی که در انبار مرکزی یا دفتر دارایی روستا نگهداری یا ثبت شده است، «بن» نامیده می‌شود که نه‌تنها دربرگیرندۀ زمین کشاورزی بلکه تاکستان‌ها و باغ‌هاست که می‌تواند به کشاورزان و دهقانان اجاره داده شود یا پولی به‌عنوان وام پرداخت شود، یا در مواقع ضرورت، موادغذایی جهت تأمین معیشت روستاییان از انبار یا ذخیرۀ (بن) روستا برداشت شود.
گذرنامه و تشریفات اداری سفر در مصر ساسانی
سخنران بعدی نشست الکساندر انگسکاوگ، دانشجوی دکتری در دانشگاه سوازSOAS، بود. موضوع انگسکاوگ گذرنامه و تشریفات اداری سفر در مصر ساسانی بود. او ضمن بررسی سه سند P. 137، P. 69 و P. 151v به بررسی ضوابط سفرهای تجاری و چگونگی صدور گذرنامه در مصر تحت تسلط ساسانیان پرداخت.
از ساسانیان تا عباسیان
عنوان سخنرانی، دکتر خداداد رضاخانی، مدرس و پژوهشگر دانشگاه لیدن، «از ساسانیان تا عباسیان: دوران گذار در ایران مرکزی، 642 تا 750 میلادی» بود. دکتر رضاخانی با تمرکز بر عنوان سپاهبد خراسان در اسناد طبرستان به بررسی این منصب پرداخت.
اسناد پهلوی؛ تصویر کلانتر
در ادامه دکتر آرش زینی، پژوهشگر دانشگاه آکسفورد، به ایراد سخنرانی با عنوان «اسناد پهلوی؛ تصویر کلانتر» پرداخت. او با تأکید بر اهمیت سه پیکرۀ اسناد مصر، هستیجان و طبرستان به پیشنیۀ پژوهش این اسناد اشاره کرد و در ادامه با ذکر شواهدی از متون زرتشتی به اهمیت سنجش اسناد با متون زرتشتی برای آشکار کردن پس‌زمینه‌های دینی بازتاب‌یافته در اسناد، تأکید داشت.
سندی تاکنون چاپ نشده از بایگانی هستیجان
سخنران پایانی این نشست نیما آصفی، دانشجوی دکتری زبان‌های باستانی در پژوهشگاه علوم انسانی، بود. آصفی به خوانش و ترجمۀ سندی تاکنون چاپ نشده از بایگانی هستیجان پرداخت. به گفتۀ آصفی این سند در کتابخانۀ بنکرافت دانشگاه برکلی، نگهداری می‌شود و موضوعش تحویل تعدادی پوست برای سیاهه‌نویسی اموال خزانه است.
منبع: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی