میراث مکتوب – از سال 73 تاکنون با دکتر پرویز اذکایی آشنایی دارم. دانشمندی پرکار است که چند زبان می داند و می خواند. توفیق داشته ایم که چندین مقاله و کتاب از ایشان چاپ کنیم. مردی خوش مجلس و خوشروست. با علیرضا ذکاوتی دوبازوی علمی همدان را تشکیل می دهند.
دکتر ابوالقاسم امامی به طنز آنها را اذکاوتی خطاب می کرد. پدر دکتر اذکایی نیز مردی دانشمند بود و دکتر احسان یارشاطر هم شاگرد او بود. از نیکبختی ایام بود که سه شنبه 11 اردیبهشت در میراث مکتوب میهمانم بود و از خاطراتش و مجموعه گرانسنگ 14 هزار جلدی صلاح الدین هاشم که تحصیل کرده روسیه بود و کتابخانه شخصی اش را به کتابخانه بوعلی همدان سپرد سخن ها گفت. در این مجموعه حدود 3500 نسخه به زبان روسی بود که به دلیل کتابشناس و کتاب باز بودن او کتب نفیسی را جمع آوری کرده بود. به هر روی بی مناسبت ندیدم مختصری در باره اش بنویسم.
دکتر پرویز اذكائی زادۀ همدان به سال 1318 خورشیدی، تحصیلات خود را در آن شهر و تهران و سپس دانشگاه منچستر (انگلستان) ادامه داد. مطالعات وی به طور عمده در تاریخ و فلسفه است. كتاب”الآثار الباقیۀ عن القرون الخالیۀ” تحقیق و تصحیح وی که از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد، در دورۀ بیستم انتخاب كتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ،به عنوان كتاب سال برگزیده شد. پرویز اذكائی در رشته‌های كتاب شناسی و رجال شناسی و تاریخ علم نیز دارای تألیفات است. تاكنون 340 عنوان اثر، شامل 30 كتاب، 60 رسالۀ علمی مفصّل و گفتارهای بلند و كوتاه در دائرۀ‌المعارف‌ها و نشریات معتبر، از وی به چاپ رسیده است. چند اثر مشهور وی از این قرار است: زندگینامۀ بیرونی (ترجمه)، كارنامۀ بیرونی (تألیف)، فرمانروایان گمنام (تاریخ)، رسالۀ قبّۀ‌الارض ایرانی (هیأت و نجوم)، تاریخ نگاران ایران (ج1)، ابوریحان بیرونی (آراء و افكار)، فهرست ماقبل الفهرست (2 ج) یعین کتبی که ابن ندیم در کتاب الفهرست خود بدانها اشاره نکرده است، تبارشناسی درایران (رساله)، حكیم رازی (نظام فلسفی)، طب روحانی محمد بن زکریای رازی که در مجموعه کارنامه اندیشوران ایران اسلام توسط انتشارات اهل قلم منتشر شد، ماتیكان عین القضات همدانی، فهرست نسخ خطی همدان، فرهنگ مردم همدان، مور‌ّخان همدان، میرسید علی همدانی (احوال و آثار)، رسالۀ حكیم الهی همدان (عین‌القضات)، باباطاهر نامه (هفده گفتار)، رسالۀ عراق عجم (در عهد ایلخانان)، درگزین تا كاشان (سه گفتار)، كتاب شناسی همدان، تاریخ معاصر همدان، راهنمای همدان، گفتارهای مغان، مادشناسی و همدان‌نامه (بیست‌گفتار دربارۀ مادستان).
اما کتاب الآثار الباقیه، شاهكار دانشمند و محقق بزرگ ابوریحان بیرونی و مایۀ افتخار ایرانیان است. این كتاب به دلیل داشتن مطالب با ارزش بسیاری دربارۀ تقویم و گاهشماری ملل مختلف، جشن‌ها، اعیاد، ایام شادمانی و روزهای غمناكی اقوام گوناگون، مراسم فرقه های مذهبی، نكات تازه‌ای در تاریخ شاهان بابل و ایران و روم و …، مطالبی مهم در باب كتب مقدس، یهود، صابئیان، زرتشتیان، مانویان، مزدك، حلاّج و … از اهمیت بسیار برخوردار است. به همین سبب، نخستین بار، 125 سال پیش، ادوارد زاخائو (خاورشناس بزرگ آلمانی) آن را با مقدمه‌ای عالمانه در لایپزیگ (آلمان) در سال 1878م. تصحیح و چاپ كرد. وی كه به اهمیت این كتاب پی‌برده بود، سال بعد (1879) آن را به انگلیسی ترجمه كرد و با حواشی و شروح بسیار در لندن منتشر ساخت. اما آنچه تصحیح و چاپ مجدد آن را ضروری ساخته، دستیابی به سه نسخۀ خطی نسبتاً كهن است كه حكایت از تجدیدنظر و تكمیل به دست ابوریحان دارد. تصحیح متن حاضر، افزون بر نسخۀ تصحیح شدۀ زاخائو (بر اساس نسخ موجود در لندن، پاریس و …) با مقابلۀ چند نسخۀ دیگر از كتابخانه‌های «عمومی» استانبول، «توپقاپوسرای» استانبول و «دانشگاه ادینبورگ» انگلستان كه زاخائو آن‌هارا ندیده بود، صورت گرفته است. این اثر گرانسنگ كه از اعتبار جهانی برخوردار است و همواره مورد استناد و مراجعۀ محققان بوده، با ویرایشی دقیق و تحقیقی جامع به اهتمام استاد اذكائی، از بیرونی شناسان معاصر، كه سالیان متمادی دربارۀ احوال و آثار بیرونی قلم می‌‌زند، سامان پذیرفته است. از ویژگی‌های این كتاب، علاوه بر مقدمۀ تحقیقی، تعلیقات آن، یعنی حجمی افزون بر ثلث كتاب حاضر است كه مشتمل بر پانصد و بیست یادداشت مفید و عمیق كوتاه و بلند است كه برخی از آنها حاصل كار زاخائو و برخی دیگر، حاصل كار محقق كتاب است و هر یادداشت با نام پژوهشگر آن متمایز شده است.