میراث مکتوب- کسی کو نکونام میرد همی / ز مرگش تأسف خورد عالمی (اسدی طوسی)
پرویز اذکائی در سال ۱۳۱۸ خورشیدی در همدان زاده شد. تحصیلات متوسطه و حوزوی را در آن شهر و سپس در سال ۴۸ در رشتۀ تاریخ دانشگاه تهران به تحصیل ادامه داد. پس از آن به انگلیس رفت و در دانشگاه منچستر رشتۀ تاریخ را برگزید. رسالۀ دکتری‌اش را دربارۀ جغرافیای همدان نوشت، اما به دلایلی این دوره را ناتمام رها کرد. پدرش محمدکاظم اذکایی، اهل فرهنگ و بنیانگذار مدرسۀ فرهنگ در همدان بود. دکتر احسان یارشاطر گویا در همین مدرسه از محضر وی بهره برده بود. اذکایی سال ۴۷ برای مدتی کوتاه سردبیر مجلۀ وحید شد و از همان سال به بعد، مقالات متعددی برای مجله هنر و مردم ارگان وزارت فرهنگ و هنر نوشت و با آن نشریه همکاری داشت. پس از انقلاب به درخواست استاد ایرج افشار در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به فهرست‌نویسی نسخ خطی عربی مشغول شد. از استاد اذکایی تاکنون بیش از۵۰۰ اثر شامل ۴۰ عنوان کتاب، ۷۰ رسالۀ علمی مفصل و گفتارهای بلند و کوتاه در دایره‌المعارف‌ها و نشریات معتبر علمی به چاپ رسیده است. سخن بزرگانی چون احسان یارشاطر، ایرج افشار، داریوش شایگان و … در ستایش خدمات علمی او نشان از علم‌دوستی‌اش دارد.
تتبع و ژرف اندیشی، روحیۀ علمی، کتاب‌دوستی و شیفتۀ مطالعه بودن، پشتکار و سختکوشی، جامع الاطراف بودن، داشتن نگاه تاریخی به جریان‌های فکری، ایرانشناسی از درون، عشق به زبان فارسی، آشنایی با برخی زبانهای باستانی و … از جمله ویژگی‌های علمی زنده‌یاد اذکایی بود که معمولاً ایران‌شناسان بنام غربی از چنین اوصافی برخوردارند.
وارستگی، فروتنی، زیست زاهدانه، خوشرویی، شوخ‌طبعی و طنزگویی، هوش و حافظۀ سرشار، مردمداری و شاگردپروری، از خصوصیات فردی و اخلاقی او بود. استاد اذکایی، فاضلی چنددانشی و دانشمندی جامع‌العلوم بود. وی از نسلی بود که راه و سنت پیشینان را تداوم بخشیدند و دیگر جایگزین نخواهند داشت، همچنین استاد عبدالله انوار و استاد احمد سمیعی گیلانی که در یک‌ماه گذشته درگذشتند. من این نسل را دانشمندان بی‌تکرار می‌نامم که «مزرع چرخ فلک» دیگر قادر به بازتولید آن‌ها نخواهد بود.
ذیلاً به برخی ابعاد علمی استاد اذکایی اشاره می‌کنم:
ایرانشناسی
بیشتر تألیفات استاد اذکایی در زمینۀ تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران و نمونه‌ای از بهترین آثار ماندگار ایرانشناسی است. فرمانروایان گمنام از کارهای درخور ستایش اوست. رساله در خاندان شاهیۀ خوارزم، تاریخ عراق عجم، تاریخ معاصر همدان، تاریخ‌نگاران ایران، گفتارهای مغان و مادشناسی، همگی از بهترین نمونه‌های تحقیقات تاریخی است؛ به‌ویژه تألیفات ایشان در زمینۀ ماد و مادشناسی، توجه پژوهشگران را به این نکته معطوف داشت که بخشی از فرهنگ و تمدن مادها در سایۀ تاریخ و فرهنگ هخامنشی دستخوش بی‌توجهی شد. انتشار پنچ جلد از مجموعه مقالات تحقیقی ایشان با عنوان ماتیکان: فلسفی (۲۰ گفتار در حکمت و عرفان، علمی (۳۰ گفتار در تاریخ علم)، تاریخی ( ۵ گفتار در مسائل تاریخی)، کتابگذاری (۴۰ گفتار در بررسی و نقد کتاب) و ماتیکان فرهنگی (۳۰ گفتار در فرهنگ و ادب)، نشان از گستره ژرف‌اندیشی ایشان در مباحث علمی و پژوهش‌های ایرانشناسی دارد. آثار ایشان در قلمرو نجوم و موسیقی و پزشکی و گزیده‌ای از آثار ایرانشناسی، نشان می‌دهد که این ایرانشناس بی‌بدیل تا چه پایه دل در گرو این آب و خاک داشته است. اذکایی از دوستداران زبان و ادب فارسی بود و همواره تلاش می‌کرد که به منظور گسترش زبان فارسی هر چه کمتر از لغات عربی استفاده کند، گرچه گاه کار او به افراط می‌کشید و برساخته‌هایی را به‌کار می‌برد که فهم مطلب را برای خواننده دشوار می‌نمود. از نظر خردورزی و نظریه‌پردازی، سخن استاد فانی دربارۀ او قابل توجه است. به تعبیر استاد کامران فانی -که خدایش سلامت بداراد- : «در میان پژوهشگران ایرانی نمی‌توان نظریه‌پرداز مطرحی را نام برد و با توجه به مصرف‌کننده بودن ایرانیان در زمینۀ نظریه، اذکایی یکی از نظریه‌پردازان فرهنگ ایرانی و مورخ تاریخ اندیشه در ایران است.»
فهرست‌نویسی و کتابشناسی
سال ۷۲ که مأمور اجرای طرح بازشناسی و احیای میراث مکتوب در وزارت ارشاد شدم، با کتابشناسان بزرگی چون زنده‌یادان دانش‌پژوه، افشار، اذکایی و … آشنا شدم. آن زمان استاد اذکایی فهرستی از ۲۰۰۰ اثر مهم چاپ شده و خطی از آثار بزرگ تمدن اسلامی ایرانی را که گویا برای دانشنامۀ جهان اسلام با عنوان «نُقاوه الآثار» تهیه کرده بود، برای بنده هم فرستاد. این کار نشانگر تسلط ایشان به این حجم از منابع کلان و متون کلاسیک تمدن ایرانی اسلامی بود.
ابن ندیم در قرن چهارم هجری حدود ۷۰۰۰ نسخه را شناساند و تابلویی از میراث مکتوب در عصر شکوفایی تمدن اسلامیر ایرانی از خود به یادگار گذاشت. بخش عظیمی از این آثار، به‌دست ایرانیان نوشته شده است. اذکایی با تألیف دو جلد «فهرست ماقبل الفهرست» از متونی که در دورۀ ایران باستان به زبانهای سریانی و پهلوی نوشته شده بود، شناسایی و منتشر کرد که به نوعی می‌توان گفت کتاب ابن‌ندیم ذیلی بر کار ایشان بود که متون دورۀ اسلامی را تألیف کرد و نشان داد که چه کتاب‌های مهمی از چشم ابن ندیم دورمانده‌اند. این کار سترگ مورد توجه ایران‌شناسان غربی نیز قرار گرفت و جهان عرب را با فهرست تازه‌ای از منابع ایرانی پیش از اسلام آشنا کرد.
چند سال پیش که نسخ خطی الفهرست ابن ندیم را برای ایشان از کتابخانه‌های مختلف داخل و خارج تهیه کردیم، متأسفانه اشتغالات فکری و مسائلی اجازه نداد که متنی منقح از الفهرست را به تصحیح ایشان منتشر کنیم؛ کاری که اخیراً محقق مصری ایمن فؤاد سید به‌خوبی از عهدۀ آن برآمد، هرچند در خوانش ایرانیات و کلمات فارسی آن ناموفق بود و بنده مقاله‌ای در این باره نوشتم که هم در جشن‌نامه استاد موحد چاپ شد و هم خود ایمن فؤاد سید در نکوداشت‌نامه‌ای که جمعی از فضلای مصری برایش تدوین کردند منتشر کرد.
این اهتمام و دغدغه، دلیل دیگری بر روحیۀ ایران‌دوستی و مسئولیت‌پذیری و دلبستگی او به معرفی بهتر آثار ایرانی بود. وی همین آرزو را در سر می‌پروراند و به بنده یادآور می‌شد که آقای پروفسور فؤاد سزگین کتابشناس شهیر ترک، در مجموعه چندجلدی نگارش‌های عربی به‌ویژه در حوزه تاریخ علم دچار خطاها و کاستی‌هایی، خاصه دربارۀ نقل آثار علمی ایرانیان شده که وی تصمیم داشت آن‌ها را تکمیل کند.
همکاری استاد اذکایی در دهۀ ۴۰ با دانش‌پژوه و افشار و استاد احمد منزوی در فهرست‌نویسی نسخ خطی کتابخانه مجلس شروع شد و ایشان ۲۰۳ نسخه را شناساند. پس از آن، فهرست‌نویسی نسخ خطی آرامگاه بوعلی و چند کتابخانه خصوصی در همدان و کتابخانه‌های رشت و کتابخانه مرکزی بوعلی همدان ادامه یافت. تألیف کتابشناسی همدان و ترجمه کتابشناسی ابوریحان بیرونی اثر بوآلو از جمله فعالیت‌های ایشان بود. از خدمات ارزشمند دیگر استاد، سامان‌دادن به مجموعه گرانسنگ ۱۴ هزار عنوان کتابی است که صلاح‌الدین هاشم تحصیلکرده روسیه، کتابخانه شخصی‌اش را به کتابخانه بوعلی همدان سپرد و به کوشش استاد اذکایی این کتب فهرست‌نویسی شد. در این مجموعه حدود ۳۵۰۰ کتاب به زبان روسی وجود داشت.
تصحیح متون و چاپ نسخه‌برگردان
در دهه ۶۰ طرح انتشار نسخ خطی به صورت نسخه‌برگردان با یاری و همراهی استاد اذکایی در بنیاد دایره‌المعارف اسلامی به سرپرستی جمال شیرازیان و همکاری روانشادان زریاب خویی و هوشنگ اعلم و دیگران شکل گرفت. مقدمه عالمانه و محققانۀ استاد اذکایی برچاپ عکسی تفسیر مفاتیح الاسرار، کمک خوبی به چاپ حروفی شد که چند سال بعد ما در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به تصحیح استاد محمدعلی آذرشب آن را چاپ کردیم.
کتاب الآثار الباقیه، شاهکار دانشمند و محقق بزرگ ابوریحان بیرونی و مایۀ افتخار ایرانیان است. این کتاب به دلیل داشتن مطالب با ارزش بسیاری دربارۀ تقویم و گاهشماری ملل مختلف و… اهمیت بسیار دارد. نخستین بار ادوارد زاخائو (خاورشناس بزرگ آلمانی) آن را با مقدمه‌ای مبسوط در لایپزیگ (آلمان) در سال ۱۸۷۸م. تصحیح و چاپ و سال بعد آن را به انگلیسی نیز ترجمه کرد و با حواشی و شروح بسیار در لندن انتشار داد. اما آنچه تصحیح و چاپ مجدد آن را ضروری ساخته، دستیابی به سه نسخۀ خطی نسبتاً کهن است که حکایت از تجدیدنظر و تکمیل به دست ابوریحان دارد. تصحیح متن حاضر، افزون بر نسخۀ تصحیح‌شدۀ زاخائو (بر اساس نسخ موجود در لندن، پاریس و …) با مقابلۀ چند نسخۀ دیگر از کتابخانه‌های «عمومی» استانبول، «توپقاپی‌سرای» استانبول و «دانشگاه ادینبورگ» انگلستان که زاخائو آن‌ها را ندیده بود، صورت گرفته است. این اثر گرانسنگ که از اعتبار جهانی برخوردار است و همواره مورد استناد و مراجعۀ محققان بوده، با ویرایشی دقیق و تحقیقی جامع به اهتمام استاد اذکائی، از بیرونی‌شناسان معاصر، که سالیان متمادی دربارۀ احوال و آثار بیرونی قلم می‌‌زند، سامان پذیرفته است.
همدان‌شناسی
بخش دیگری از پژوهش‌های استاد اذکایی مصروف به معرفی و تحقیق در فرهنگ و معاریف همدان شده و نگرش مردم‌شناسانه ایشان را بازمی‌تابد. فرهنگ مردم همدان، ناموران همدان، علویان همدان (تحقیق در احوال و آثار میرسیدعلی همدانی)، همدان‌نامه (شامل بیست گفتار دربارۀ مادستان)، هفده گفتار در معرفی و شناخت باباطاهر همدانی و هفت گفتار در معرفی اندیشه و افکار عین القضات همدانی، نمونه‌ای از فعالیت‌های تحسین‌برانگیز اوست.
تاریخ علم دورۀ اسلامی
مرحوم پرویز اذکایی در طول عمر پربرکت خود، به تاریخ علم و پژوهش‌های مربوط به طب و نجوم و دیگر علوم و ادیان و ادبیات ایرانی نیز پرداخته است. وی علاوه بر تصحیح و ترجمه آثار الباقیه و ترجمۀ طب روحانی رازی، نگارش رساله قبه‌الارض ایرانی که برای اولین بار شهر ری را به عنوان قبه الارض در مبحث زیج و علم و هیأت و نجوم شناسایی کرد، ترجمۀ بخشی از کتاب قانون مسعودی به خواستاری همایون صنعتی‌زاده و مقالات دیگری از ایشان که در نشریات هنر و مردم، فرهنگ و نشر دانش و آینه میراث و غیرو در این زمینه منتشر شده‌اند، در کارنامه دارد. مجموعۀ این مقالات در کتاب ماتیکان علمی از سوی انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شده است.
ابوریحان‌شناسی
کارنامۀ بیرونی، آراء و افکار ابوریحان بیرونی، ترجمۀ زندگی‌نامه بیرونی، تحقیق و تحشیه بر آثار الباقیه عن القرون الخالیه بیرونی، ترجمه آثار الباقیه و ترجمه چند فصل از کتاب قانون مسعودی و نگارش مقالات متعدد دربارۀ مردم‌شناسی از دیدگاه ابوریحان و … از پژوهش‌های ارزشمند وی است. از این رو بحق می‌توان وی را یکی از ابوریحان‌شناسان معاصر نام برد.
رازی‌شناسی
بررسی نظام فلسفی و حکمت طبیعی حکیم رازی و انتشار کتاب حکیم رازی و ترجمه طب روحانی رازی و نگارش مقالات متعدد در این باره، او را یکی رازی‌شناسان برجسته نامبردار کرده است.
کتاب حکیم رازی پرویز اذکایی متنی است که شایسته است به صورت الگویی برای کار نویسندگانی قرار گیرد که در حوزۀ تاریخ اندیشه در ایران‌زمین قلم می‌زنند. تقریباً در هیچ فصلی از آن نیست که خواننده با ایده و فکری نو آشنا نشود. گستردگیِ دانش نویسنده و تسلطِ چشمگیرِ او بر متون کهن ایرانی مشهود است. نویسنده در این کتاب از طیف وسیعی از متون دینی و فلسفی و علمی استفاده کرده‌است تا سیمای رازی در زمینۀ فرهنگ ایرانی را بازسازی کند. این حقیقت که متون کهن و کم‌خوانده‌شدۀ فارسی و عربی و گاه پهلوی و سریانی و یونانی مانند موم در دست نویسنده نرم و رام هستند، به‌خوبی در سطور کتاب آشکار است.
چند سفر با اذکایی
در سفر پاکستان و سوریه و لبنان برای شرکت در همایش‌های علمی و نسخه‌شناسی در خدمت ایشان بودیم. در سوریه همایش نسخه‌های خطی عربی زمانی که دکتر محمدعلی آذرشب رایزن فرهنگی بود، شرکت کردیم. ایشان گزارشی از نسخه‌های خطی عربی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران را ارائه کرد. متن عربی مقالۀ خود را با لهجۀ شیرین همدانی خواند که برای حضار جالب بود. در لاهور از دانشگاه پنجاب و آرامگاه اقبال لاهوری بازدید کردیم. این اشعار را بر سر مزار اقبال لاهوری خواند که سرودۀ اقبال با عنوان سرود انجم مشهور است:
…. بیش تو نزد ما کمیر سال تو پیش ما دمیر ای به کنار تو یمیر ساخته‌ای به شبنمی
ما به تلاش عالمیر می‌نگریم و می‌رویم.
(تفصیل این خاطرات در آینده منتشر خواهد شد.)
وقف خانه و کتابخانه
چند سال پیش، استاد اذکایی منزل مسکونی و کتابخانه شخصی خود را وقف کرد و کتابخانه‌اش را به نهاد کتابخانه‌های عمومی همدان سپرد. بیش از ۱۵ هزار جلد کتاب و صدها یادداشت و مقالۀ چاپ نشده، اسناد، عکس‌ها و جوای، حاصل عمری تلاش مستمر او بود که برای استفاده پژوهشگران و علاقه‌مندان به دانش به محل مناسبی در کتابخانه مرکزی همدان انتقال داد. این اقدام شایسته او با استقبال مدیر فرهنگ‌دوست وقت آن نهاد فرهنگی مواجه شد. اکنون این کتب، فهرست‌نویسی شده و در معرض دید و استفاده علاقه‌مندان است. کاش دیگر فرهنگ‌دوستان، این سنت حسنه را در کشور پیروی کنند و به اعتلای دانش و بینش جوانان جویای علم یاری رسانند. از بنده هم درخواست کردند ریاست هیأت امنای این موقوفۀ فرهنگی را عهده‌دار شوم.
جایزۀ دوسالانۀ کتاب‌های ارزشمند
از سی چهل سال پیش، استاد اذکایی در این اندیشه بود که بخشی از حق‌التألیف‌ها و جوایزی که از داخل و خارج به ایشان اهدا شده را برای تشویق جوانان و اعتلای فرهنگ کشور اختصاص دهد. قرار است که اولین جایزه در پایان امسال به سه اثر از برترین کتاب‌هایی که در سراسر کشور دربارۀ تاریخ و فرهنگ همدان، ترجمه، تألیف، تصحیح و منتشر شده تعلق گیرد. امیدواریم بتوان با کمک دوستداران فرهنگ و شیفتگان استاد اذکایی، منویات این دانشمند فرهنگ‌دوست واقف را محقق کرد. ان‌شاءالله به لطف و کرم ایزد تعالی.
اکبر ایرانی
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب