میراث مکتوب – یکی از پرسش های عموم خوانندگان و علاقه مندان شاهنامه این است که فردوسی در نظم حماسهٔ ملی ایران از لغات و ترکیبات عربی نیز استفاده کرده است؟ این موضوع / سوال از گذشته مورد توجه برخی از محققان خارجی و ایرانی بوده و رساله ها و مقالاتی نیز در این باره نوشته شده ولی به دلیل استناد آنها برچاپ های غیرمعتبر یا نیمه نسبتاًمعتبر شاهنامه، آمارها و نتایجشان چندان دقیق نیست.
کسانی که در انجمن های شاهنامه خوانی و مجالسِ بزرگ داشتِ فردوسی و حماسۀ ملّی ایران حضور داشته اند بارها این پرسش را از زبانِ بسیاری از علاقه مندان و خوانندگان شاهنامه شنیدهاند که آیا/ مگر حکیم طوس در سرایشِ اثر بزرگ خویش از واژه/ واژه های عربی هم استفاده کرده است؟ اغلبِ شاهنامه دوستانی که این سوال را طرح میکنند از پیش پاسخِ آن را نیز دارند و چنین می پندارند که در سراسر شاهنامه هیچ لغتِ غیر فارسی به کار نرفته است. این تصوّر- که فقط منحصر به عمومِ خوانندگان و دوستدارانِ شاهنامه نیست و نگارنده آن را در نوشته های شماری از پژوهشگران و مدرّسانِ ادبیّات نیز دیده و یا از گفتارشان شنیده- از سده های پیشین در ایران و خارج از ایران وجود داشته است.
پاول هُرن- در تحقیقی ناقص- و سپس پل هومبر/ هومبرت نخستین کسانی هستند که به موضوعِ لغات عربی شاهنامه پرداخته و با استخراج و چاپِ مستقلِّ این واژه ها نشان داده اند که برخلافِ گمانِ برخی، در حماسۀ ملّی ایران چند صد لغت عربی هست. پس از این دو محقّق، عدّهای دیگر از پژوهندگانِ ایرانی و غیر ایرانی در مقالاتی جداگانه یا در بینِ کتابها و تحقیقاتشان به نوع و شمارِ واژههای عربیِ فردوسی توجّه کردهاند که معروفترینِ آنها رسالۀ دکتریِ دکتر محمّدجعفر معین فر به نام کلمات عربی در شاهنامه (به زبان فرانسوی) است که سه مقاله از آن نیز در نشریّاتِ ایران چاپ شده است.
از نظرِ روششناسیِ تحقیق، ایرادِ اصلیِ همۀ این کارها- که معرّفی و مرورِ آنها در مقدّمۀ فرهنگوارۀ حاضر آمده- استناد بر چاپهای کم اعتبار یا نیمه/ نسبتاً معتبرِ شاهنامه است و البتّه که با توجّه به زمانِ انجام گرفتن و انتشارِ آنها جز این نیز نمیتوانست باشد امّا با پایانِ کارِ بزرگِ دکتر جلال خالقی مطلق و دو همکارشان دکتر محمود امیدسالار و دکتر ابوالفضل خطیبی در تصحیحِ علمی- انتقادیِ شاهنامه و به ویژه انتشارِ ویرایشِ دومِ این تصحیح در زمستان سال 1393 که فعلاً منقّحترین متنِ حماسۀ ملّی ایران به شمار می آید، لازم است بعضی از پژوهشهای مربوط به شاهنامه دوباره بر پایۀ این چاپِ نزدیک به اصلِ سرودۀ فردوسی، بازنگری و در نتایج آنها تغییراتی ایجاد شود.
از همین روی نگارنده موضوعِ جالب، پرسش انگیز و بعضاً حتّی مناقشه سازِ لغاتِ عربیِ شاهنامه را مطابقِ ویرایشِ دومِ تصحیحِ دکتر خالقی مطلق (تهران، انتشارات سخن، 2ج، 1393) بررسی و حاصلِ کار را در رسالۀ کنونی تقدیمِ علاقه مندان و محقّقان شاهنامه کرده است. چنان که خوانندگان ارجمند ملاحظه خواهند کرد لغات و ترکیباتِ مستخرج از این متن در هشت بخش تقسیمبندی و معرّفی شده که عبارت است از: 1. لغات و ترکیباتِ عربی 2. واژههای معرّب 3. ترکیباتِ عربی- فارسی/ فارسی- عربی 4. ترکیباتِ معرّب- فارسی/ فارسی- معرّب 5. اسامیِ خاص 6. کلماتِ مشکوک (از نظرِ اصالتِ ضبط و کاربرد) 7. واژههایِ نیازمندِ بررسیِ بیشتر 8. لغات عربی یا معرّبِ ابیاتِ دقیقی.
چون این رساله، فرهنگ در معنایِ فنّی و اصطلاحیِ آن نیست و نیز به دلیلِ سطح و نوعِ مخاطبان، تلفّظ و معنایِ همۀ لغات و ترکیبات داده نشده است آن را «فرهنگواره» نامیدهایم. این ترکیب در فرهنگهای فارسی نیامده و نگارنده آن را از شادروان استاد ایرج افشار در کتاب فهرست مقالات فارسی آموخته و استفاده کرده است که در پایانِ هر یک از مجلدّات، بخشی را به نام فرهنگوارۀ موضوعی آورده و این ترکیب را به کار بردهاند.
شیوۀ کار در فرهنگوارۀ لغات و ترکیبات عربی شاهنامه به این صورت است که در هر یک از بخشهای هشتگانه، نخستین شاهدِ استعمالِ هر لغت در متنِ شاهنامه داده شده و فقط تلفّظ و معنایِ واژه هایی آورده شده است که احتمال میرفت برای برخی از علاقه مندان و دانشجویان اندکی دشوار بنماید. در پایانِ متن و به عنوان ضمیمه نیز جدولی آوردهایم که فهرستِ الفبایی و درهمکردِ همۀ لغات و ترکیباتِ بخشهای هشتگانۀ رساله است. در این جدول نوعِ هر لغت یا ترکیب با نشانۀ اختصاری در برابر آن تعیین شده و هدف از تنظیمِ آن این بوده است که هم همۀ واژهها و ترکیباتِ عربی، معرّب، عربی- فارسی، معرّب- فارسی و… ابیاتِ فردوسی و هزار و پانزده بیتِ دقیقی یک جا و به ترتیبِ الفبایی پیشِ رویِ خوانندگان و محقّقان باشد و هم علاقهمندانی که هنگامِ خواندنِ شاهنامه به واژهای بر میخورند و میخواهند بدانند که عربی/ معرّب است یا خیر؟ با مراجعه به این جدول آن لغت را بیابند و با استفاده از علامتِ اختصاریِ مقابلِ آن به محلِّ مربوط به آن در بخشهای هشتگانۀ متن مراجعه کنند و شاهد یا احیاناً توضیحِ لازم را بخوانند.
از آنجایی که پیشگامی در تحقیقِ لغاتِ عربیِ شاهنامه با محقّقانِ غیر ایرانی بوده است و شماری از کارها- از جمله معروفترین و مفصّلترینِ آنها- در بیرون از ایران و به زبانهای آلمانی و فرانسوی و انگلیسی نوشته شده، گزارشی کوتاه از مقدّمه و نتایج و آمارهایِ این فرهنگواره را به زبان انگلیسی نیز به دست دادهایم تا پژوهشگرانِ غربی هم از حاصلِ این تحقیق آگاه شوند و شاید استفاده بکنند. این ضرورت، بیشتر از آن روی است که در مقالات و مدخلهایی که اخیراً به انگلیسی نوشته و در آنها به موضوعِ واژههای عربیِ شاهنامه نیز اشاره شده همچنان به یافتهها و آمارهای قدیمی- و غالباً رسالۀ دکتر معینفر- استناد شده است/ میشود.
فرهنگوارۀ لغات و ترکیبات عربی شاهنامه جدیدترین پژوهش در این باب است و به دلیل استناد بر ویرایشِ دومِ تصحیحِ دکتر خالقی مطلق حتّی میتوان آن را معتبرترین کار نیز دربارۀ این موضوع محسوب کرد امّا تکمیل و جامعیّتش نیازمندِ چهار کارِ اساسی است که باید محقّقان و متخصّصان انجام بدهند. نخست، افزودنِ واژهها و ترکیباتی که احتمالاً از نظرِ نگارنده دور مانده/ افتاده و در هشت بخشِ آن نیامده است. دوم، اصلاحِ خطاهای نگارنده در تشخیص و تعیینِ عربی یا معرّب بودنِ بعضی لغات؛ سوم، اظهارِ نظر دربارۀ واژههایِ نیازمندِ بررسیهایِ بیشتر در بخشِ هفتمِ متن و نهایتاً تهیّۀ آمارِ بسامدیِ هر یک از لغات و ترکیباتِ این فرهنگواره در ویرایشِ دومِ تصحیحِ دکتر خالقی مطلق با استفاده از نرم افزارها و امکاناتِ رایانه ای.
فرهنگواره لغات و تركیبات عربی شاهنامه به کوشش دکتر سجاد آیدنلو توسط نشر سخن و به بهای 200000 ریال منتشر شده است.
مقدمۀ این کتاب را اینجا بخوانید.